Het Dolhuys, nationaal museum van de psychiatrie, een rondleiding, 10 december 2011

In de ruimte normaal/abnormaal vertelt gids Ineke dat het museum in Haarlem bijna zeven jaar bestaat en hoofdzakelijk gerund wordt door vrijwilligers. Het is opgericht om het taboe op psychiatrische patiënten op te heffen en na te denken over normaal en abnormaal. Normale mensen vinden zichzelf vaak een beetje abnormaal, zegt ze, zoals ook tot uiting komt in het spreekwoord Elke gek heeft zijn gebrek. Pas als je stemmen hoort, wordt het wat anders. Ineke wijst op vertelt over het verschil tussen endogene - en exogene depressie.

Het gebouw, waarin het museum gevestigd is, bestaat sinds 1300. De kerkdiensten werd geleid door de priesters van de Heilige Jacobus. Het was een tussenstop voor pelgrims op de route naar Santiago de la Compostela en trok bedelaars aan en leprozen. Vanaf 1850 werd het een tehuis voor arme bejaarden, wezen en hoeren met syfilis. Vanaf 1924 woonden de kinderen apart. Ineke weet nog uit haar lagere schooltijd van kinderen die ‘aan de Schotersingel’ woonden.   

In de kastenkamer, vroeger de linnenkamer, bevinden zich kasten met voorwerpen van verschillende psychiatrische patiënten die over hun leven vertellen. Wij luisteren naar de 45-jarige Jacqueline, die dacht dat alles in het leven leuk was maar bedrogen uitkwam. Zo leefde zoals haar rokje waaide, zegt ze op de bandopname. Ze is inmiddels genezen verklaard maar wie zou haar als babysit willen, vraagt Ineke. Een vraag die te denken geeft over stigma en acceptatie.

In de binnenplaats werden dollen, die eerder de zottenkap opkregen of in kooien werden gestopt, opgesloten. Dat had te maken met de verstedelijking. Men wilde de ander niet meer in zijn nabijheid. In de dolcellen kon aan de ketting gelegd worden. Ze waren niet verwarmd omdat een gek toch niets voelde. Op zondag mocht de bevolking naar hen komen kijken.

De ontmoetingszaal was tussen 1800 en 1850 een ziekenzaal waarin men kon doodgaan. Men leverde daartoe een loden penning in. Daar komt het spreekwoord het loodje leggen vandaan. Tegenwoordig staat de zaal vol met poppen van lieden die te maken hebben met de relatie creativiteit – gekte, zoals de schrijver Edgar Cairo (1948 –2000), de dichter Gerrit Achterberg (1905-1962) en Piet Kuiper (1919-2202), de hoogleraar psychiatrie die zelf niet aan opname ontkwam en daarover het opzienbare boek Ver heen schreef.  

In test jezelf worden verschillende visies op de waanzin uitgebeeld. De temperamentenleer ziet als oorzaak van waanzin de onevenwichtigheid tussen de humeuren en onderscheidt flegmatische, sanguïnische, melancholische en cholerische persoonlijkheden. De barbier of chirurgijn verrichtte aderlatingen of met zette bloedzuigers op de aderen. Het laatste gebeurt vandaag de dag nog steeds. De Surinaamse creolen menen dat waanzin te maken heeft met slechte geesten en drijven die uit tijdens rituele diensten. Kahn ziet het als een hersenziekte en Freud (1856-1939) en zijn volgers zoals Jan Foudraine als een geestesziekte. De verschillende visies leiden onvermijdelijk tot discussie. Men is het erover eens dat er een golfbewegingen zijn.

In de patiëntenkamer kan men rustig zitten, lezen of naar een film kijken. Net als alles in het museum is het jaren zeventig interieur afkomstig uit inrichtingen. De antipsychiatrie zorgde voor emancipatie van de patiënt. Men leerde zich uiten en met elkaar praten.

In de zorgzaal staan allerlei instrumenten opgesteld waarmee men de waanzin poogde in te dammen of uit te bannen en leren we iets over de geschiedenis. In Engeland werd in 1450 de eerste krankzinnigeninrichting, Bedlam, gesticht, die ongewijzigd tot begin 1900 in gebruik was. In de tijd van Lodewijk XIV maakte dokter Pinel,de grondlegger van de moderne psychiatrie, de kettingen van de geesteszieken los en stichtte huizen voor mannen en vrouwen. Zijn leerling Esquirol maakte tekeningen van ziektebeelden (te zien in de psychiaterkamer) en woonde bij de mannen om tot meer begrip te komen voor hun problemen. Rond 1840 vaardigde koning Willem III de krankzinnigenwet uit, waarin vermeld stond dat de ziekte beschreven moest worden. In 1874 kwam de psychiatrie onder provinciaal toezicht.

Er staat een badkuip met linnen erover gespannen met een gat voor het hoofd, waarin men maandenlang, ingesmeerd met vaseline, een badtherapie onderging en een koperen laars die door dokter Junod gebruikt werd om de bloedstroom af te knellen. In 1949 ontdekte men, als neveneffect van de narcose, de stof largactil die in de vorm van oranje pillen werd toegediend. Als men buiten op het veld werkte moest men een hoed op omdat men anders zijn gezicht verbrandde. Een zeventienjarige vrouw die in 1938 in Duin en Bosch in Castricum werd opgenomen borduurde haar gestichtskleed. Ze werd 94 jaar oud en liet het kleed na aan de inrichting die het aan Het Dolhuys schonk. Er staat een apparaat voor electroshocks, dat zeer pijnlijk was en alleen nog onder toepassing van strenge regels als narcose en spierverslappers gebruikt mag worden.

Al met al is er heel veel te zien en te ervaren in dit fascinerende museum en daarna in het sfeervolle museumcafé na te praten over onze verhouding met de ongelukkige en vaak in armoede en isolement levende psychiatrische medemens.