Joke van Leeuwen – een wereld tussen twee oren (2017), documentaire van Hedy Honigmann

Fascinerend portret van een schrijfster met weggetjes in haar hoofd

Documentairemaakster Hedy Honigmann licht in de documentaire Joke van Leeuwen – een wereld tussen twee oren een tipje van de sluier op over dichter, schrijver en kunstenaar Joke van Leeuwen (Den Haag, 1952), onder andere bekend van het kinderboek Een huis met zeven kamers (1979). Ze volgt Van Leeuwen terwijl ze werkt en optreedt en ze praat met anderen die zeer gesteld zijn op haar werk. Daarnaast zien we ook oude archiefbeelden van een piepjonge Van Leeuwen als cabaretière op het podium. Ondanks alle lof die haar toegezwaaid is, blijft Van Leeuwen bescheiden en dat maakt haar tot een innemend persoon.

Honigmann begint met een blik op Van Leeuwen terwijl ze naar een optreden op school rijdt. Ze is het niet eens met de route die de tomtom haar opgeeft, waarmee meteen gezegd is dat Van Leeuwen zich niet gemakkelijk door anderen laat leiden maar haar eigen weg gaat. Leerlingen stellen haar vragen over haar passie voor het schrijven dat al begon toen ze alleen nog de letter A geleerd had, haar eerste verkering had ze op haar zesde maar ze schreef er geen gedicht over, ze wordt geïnspireerd door haar gedachten die een soort weggetjes in haar hoofd zijn en maakt wel eens een wandeling als het daar vastzit.

We zien haar bezig terwijl ze tekent op een beeldscherm, maar ze heeft daarnaast ook een tekentafel in haar werkruimte. Een mevrouw die, net als alle anderen, verder niet met name genoemd wordt, herinnert zich een tekening waarin een kind wortels en vleugels heeft, hetgeen nodig is voor de ontwikkeling. Van Leeuwen is bezig met een tekening voor het boek Toen ik , dat als achtergrond heeft dat ze nooit mocht kiezen tussen haar vader en moeder. De tekening komt, anders dan gebruikelijk wanneer ze tekent, gelijktijdig met het verhaal tot stand. Ze toont foto’s van haar jeugd die door elkaar in een doos zitten, onder andere van haar vader die theoloog was en op de vraag van anderen wie God dan wel was, antwoordde dat zij zwart was. Vanwege zijn beroep verhuisde het gezin vaak, onder andere naar Brussel.

In haar jeugd hadden ze, zoals we in een oud filmpje zien waarin ze naast haar vader geïnterviewd wordt, een huisorkestje en stonden de kinderen al op het toneel, op basis van een tekst van Joke, die zelf de hoofdrol had. De stap naar het cabaret was daarom niet zo groot. Ze won alle prijzen op het Camerettenfestival in 1978 en maakte een tweede programma met de titel Hoe langer hoe zwanger. Abdelkader Benali was weg van de bedeesde Deesje (1985), dat kinderangsten serieus nam en hem hielp te overleven. Een Vlaamse juf zag Van Leeuwen als een godin en was als kind onder de indruk van Bezoekjaren (1998), dat over een Franse jongen in de cel gaat en gebaseerd is op brieven die zijn moeder onder haar borsten mee naar buiten smokkelde. Dezelfde juf was later zeer verbaasd toen ze in De tjilpmachine over masturbatie door een vrouw las.

Van Leeuwen toont een oude pentekening die ze maakte terwijl een Afrikaan met haar in gesprek ging dat zo intens was dat ze dat vervolgde tijdens de thee in het huis van de man. Hoewel haar ouders daar later slecht over te spreken waren, was het volgens haar een ontmoeting zoals die moest zijn, waarin de mens wordt afgepeld en van vooroordelen ontdaan, zoals ze ook in haar werk nastreeft. In de prijswinnende roman Feest van het begin(2012) gaat het volgens een redacteur om de verhouding tussen een individu en de wereld in een woelige tijd, namelijk die van de Franse Revolutie.

Tijdens een ander optreden leest ze de twee gedichten voor waarmee ze tijdens het Vijfde Poëzie festival in Elswout begon, eerst een treurige, daarna een vrolijke. Honigmann vraagt haar naar de invloed van liefdesverdriet op haar werk, waarop Van Leeuwen zegt dat ze kort en intens kan huilen waarna ze weer fris verder kan. Haar zoon Rugter die ook in Antwerpen woont en het knipperende licht in haar huis kan zien als het ’s avonds donker is, zegt dat ze vroeger veel spelletjes deden en dat zijn moeder veel succes had met haar optredens. Pianiste Christien Deutman zegt dat ze samen weer kind zijn als ze samenwerken. Aan het eind worden we nog verrast met het prachtige, ironische gedicht Erbarm U, dat Van Leeuwen voordroeg tijdens de Nacht van de Poëzie 2016.

Hier mijn verslag van het Vijfde poëziefestival Elswout, hier mijn bespreking van Feest van het begin, hier een registratie van het optreden van Van Leeuwen tijdens de Nacht van de Poëzie 2016, waarin ze op het eind Erbarm U voordraagt.