De metamorfose van de crisis, Tegenlicht, 19 september 2011

‘Dit is geen crisis, dit is bedrog.’

Chris Kijne leidt het programma in. Het is bijna Prinsjesdag, de schatkist is leeg, wat is er aan de hand, zijn we in een andere tijd beland? In Lissabon kwam een bijzondere denktank bijeen van lieden uit verschillende landen met uiteenlopende disciplines die zich over de crisis bogen.

We zien beelden van protesten in Barcelona, Athene, Valencia, Lissabon, Londen en Den Haag. Volgens initiatiefnemer Manuel Castells, socioloog uit LA (zie foto), worden de problemen ontkend. De evolutie, ofwel de metamorfose van de crisis vereist een grondige analyse door onafhankelijke denkers. We leven in een tijd waarin de bomen niet meer tot de hemel groeien.

Craigh Calhoun, socioloog uit New York, was persoonlijk betrokken bij de huizencrisis.

Volgens hem wantrouwen de burgers de overheid omdat die hen in de steek laat. Het is belangrijk dat de staat zich achter de burgers opstelt en niet het kapitalistisch systeem ondersteunt.

Volgens John Thompson, socioloog uit Londen, leek de crisis in eerste instantie beperkt tot Wall Street. maar grijpt die inmiddels in het leven van  burgers door sluitingen van bibliotheken bijvoorbeeld. Het begin van de crisis kan worden vastgesteld, maar de afloop is onzeker. In Cambridge stond in 2007 een rij voor een bank, die in zwaar weer verkeerde. De financiële crisis heeft zich uitgebreid tot een politieke en sociale crisis. Bestuurders zijn afhankelijk van private investeerders die bezuinigingen eisen. Mensen protesteren omdat de crisis door de banken werd veroorzaakt. Regeringen zitten klem in een Faustiaans pact dat hun lot verbindt met private beleggers, terwijl ze op hetzelfde moment met woedende burgers te maken hebben.

Volgens Castells is het leven onzeker geworden. Sinds 2008 hangt er een donkere wolk boven ons hoofd. Hij stemt in met de leus dat dit geen crisis is maar bedrog. De crisis wordt gebruikt om over de ruggen van de werkers de macht van de rijken te vergroten. Castells ziet twee reacties op de problemen: vooruit of achteruit. Het heden werkt niet meer. Een confrontatie hoeft niet persé gewelddadig uit te pakken. Als er echter geen hoopgevende bewegingen ontstaan, zullen er haatbewegingen komen.

Michel Wievlorcka, socioloog uit Parijs, acht de globalisering een belangrijk aspect van de crisis. Men weet niet meer waar men aan toe is. Het systeem is niet abstract, maar bestaat uit mensen. Wat willen de lui die zoveel geld verdienen, wat zijn hun motieven?

We zien beelden van Rooseveldt die tijdens de Great Depression de hebzucht aan de kaak stelt. We staan net als toen voor een keuze tussen New Deal of fascisme.

Wievlorcka haalt een boek aan over de plaats Marienthal in Oostenrijk met veel industrie. Na het verdwijnen daarvan werd men futloos. Geweld hoeft er niet noodzakelijk uit voort te vloeien. Behalve het nationalisme zijn er meerdere reacties op de problemen mogelijk.

De Bostonse historica Rosalind Williams meent dat het einde nadert. De toekomst oogt niet positief. Er zijn meerdere crises tegelijk, omdat de problemen maar voortsudderen. Ze voelt zich aangesproken door een tekenfilm waarin een tijger, aangezet door mensen, door de straten sluipt.

Sarah Banet-Welser, mediawetenschapper in LA, onderzoekt de manier waarop reclame-makers met de crisis omgaan. Zij zetten die neer als een merk. Levi’s gebruikt de crisis als een kans om de terloorgang van de staalindustrie ongedaan te maken. Men gebruikt  uitspraken van Walt Whitman en kinderstemmen die zeggen: A long time ago things got broken here. Ze abstraheren van de oorzaken. Ze gebruiken de taal van de frontiers, voor wie grenzen er waren om overschreden te worden. De uitweg is een individuele. Chrysler toont Detroit als een plaats waar the hottest fire makes the hottest steel. De reclameboodschap wil Chrysler en het kapitalisme hermerken. Op Youtube is de reclame, die de werkelijkheid versimpelt, twaalf miljoen keer bekeken.

Terhi Rantanen, mediawetenschapster van de London School of Economics, stelt dat  politiek en media achter zijn gebleven bij de economische mondialisering. Men grijpt terug op het nationalisme, omdat men dat kent. Het is staten tegen staten, Finnen tegen Grieken. Men geeft elkaar de schuld op een onaangename toon.

Mensen voelen zich verloren en kruipen bij gebrek aan vertegenwoordigende instituties terug naar de eigen gemeenschap of zoeken verwanten op internet. Het centrum van de wereld is van Amerika en Europa verschoven naar het Oosten met alle gevolgen voor ons. We zullen eraan moeten wennen. 

Gustavo Cardoso, socioloog uit Lissabon, zegt dat de politiek nu pas de crisis begint te zien. In Portugal ging een beweging de straat op die zich al op internet manifesteerde. Het lied Parva Que Sou (How stupid I am) van Deolinda vormde een appèl om in beweging te komen.

In Spanje reageerden de Indignados, de verontwaardigden. Spontaan kwam men samen na oproepen op internet om te protesten tegen het ontbreken van een politiek debat over de enorme werkloosheid. De beweging van 15 mei sloeg zijn tenten op in het centrum van Madrid en andere steden. Men stelt zich tot doel de instituties te hervormen. Het spandoek met de tekst ‘We gaan langzaam omdat we ver gaan’ zegt genoeg. Castells ziet de opstand als een begin van het herstel van het contact tussen maatschappij en politiek systeem. Mensen slaan de handen ineen. Instituties zijn onnodig. Er is een alternatief.

Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen klonken veel elementen van bovenstaande, zoals een overheid die achter de burgers moet gaan staan, door in de beschouwingen van de linkse oppositie.   
Helaas werd in de uitzending van Tegenlicht over het alternatief niet veel gezegd. Over de toekomst werd met geen woord gerept. Niets over duurzaamheid, duurzame energie of kenniseconomie. Die glimp op de toekomst, houden we hopelijk nog te goed tijdens een follow-up. De crisis als kans. Daar is een denktank voor.