De dag die de wereld veranderde (2011), documentaire over 9/11

Tien jaar later. 

De cijfercombinatie 9/11 is in tien jaar tijd een begrip geworden en zou een breuklijn aangeven in de westerse cultuur. Of dat echt zo is de vraag. In een breed opgezette, driedelige documentaire van Vara en Vpro en kijkt men terug op de terroristische aanslag op de Twin Towers en andere doelen in de Verenigde Staten. Gisteren werd op de aanslag op de Twin Towers op indrukwekkende wijze herdacht. Paul Simon zong The sound of silence. http://nos.nl/video/271846-paul-simon-speelt-sound-of-silence.html

Drie vragen staan in de documentaire centraal: wat waren de onderliggende oorzaken, wat waren de motieven en wat de gevolgen van de War on Terror, die erop volgde?

De delen staan los van elkaar en zijn door verschillende mensen gemaakt. In het eerste deel vliegen de Arabische namen ons om de oren, de tweede gaat over een vreselijk incident tijdens de Irak-oorlog, in de derde komt de recente invloed van de islam op Nederland aan de orde en worden de laatste tien jaar samengebald. Ondanks de verscheidenheid zit er uiteindelijk toch een rode draad in het programma en levert die een aardig beeld op van de contemporaire geschiedenis.

Deel 1: De aanvliegroute

Vanuit twee verschillende landen kijken we naar de voorbereidingen. Journalist Mustapha Oukbih is in Egypte waar Al-Qaida geworteld is, terwijl zijn collega Sinan Can in Greifswald, Duitsland op zoek gaat naar de Libanese kaper Ziad Jarra, de kaper van United vlucht 93. Ziad studeerde in Duitsland. Over hem en diens Turkse vriendin Aysel is de film The Hamburg Cell (2004) gemaakt.

De Egyptische arts Ayman al-Zawahin staat aan de basis van de islamitische terreur. Hij verzette zich tegen de militaire dictatuur in zijn land en werd later hoofd van Al-Qaida. Generaal Abboud al-Zamar, gevangen gezet na de moord op Sadat en pas vrij, leerde Ayman in het gevangenis kennen en zegt dat de onderdrukking in zijn land hem gewelddadig maakte. Ayman was als voorstander van de Jihad van mening dat afvallige moslims dienden te sterven. Hij kwam als arts in contact met Bin Laden, die met een lage bloeddruk kampte en besprak ongetwijfeld politieke kwesties. Filmmaker Essam Deraz zegt dat Bin Laden aanvankelijk voor de goede zaak vocht en helemaal niet zo gewelddadig was.

Toen de Russen in 1989 Afghanistan verlieten, zette de extreme ideologie door. In 1997 verklaarde Bin Laden de oorlog aan de V.S. Onderzoeksjournalist Peter Berger was bij het eerste tv-interview en zegt dat men behoorlijk paranoíde was, maar dat Bin Laden veel charisma had en dat Al-Qaida goed was georganiseerd.

De studiebegeleidster van Zaïd kan er nog steeds niet over uit. Het is voor haar een raadsel dat hij zoiets verschrikkelijks kon aanrichten. Neef Salim zegt dat Zaïd een boom zonder wortels was en gemakkelijk te beïnvloeden. In Hamburg kwam hij in contact met Atta en anderen. Ze troffen elkaar in de Al Quds moskee. Onderzoeksjournalist McDermott stelt dat ze ver van huis waren, niet religieus, geïsoleerd in een vreemde cultuur en dat ze in door de decadente binnenstad naar de moskee liepen, een soort jongensclubhuis met een warme sfeer. Atta radicaliseerde na een bezoek aan Cairo toen hij merkte dat men niet op een stadsplanoloog zat te wachten.

Samen met Atta vertrok Zaíd in 1999 naar Afghanistan. Onderzoeksjournalist Terry McDermott zegt dat de kapers niet gerecruteerd werden maar volledig vrijwillig hun taak op zich namen. Aysel was bang dat haar vriend in de strijd tegen de Russen zou sterven. Khalid Sjeik Mohammed, die techniek had gestudeerd in North Carolina maar zich niet thuis voelde in de V.S, zat achter het plan van de zelfmoordcommando’s. Yousri Fouda, journalist bij Al Jazeera, werd in 2002 opgeroepen om hem in het geheim in Karachi te interviewen, wellicht omdat Khalid met de eer van de leiding wilde gaan strijken. De serene Ramzi Binalshibk, gangmaker van de Hamburgse cel, die geen visum kreeg voor de V.S. was daarbij ook aanwezig. Khalid wacht nog steeds op zijn vonnis in Guantanamo Bay.

Ziad J. twijfelde niet aan zijn opdracht en zocht zelf een vliegschool in Miami. Hij trouwde met Aysel die dacht dat zij het van de Jihad had gewonnen. Ziad nam in Afghanistan een afscheidsvideo op, waarin hij lacherig overkomt. In zijn laatste brief schrijft hij dat Aysel trots op hem zal zijn. Zijn toestel stortte na een gevecht in de cockpit neer in Pennsylvania.

Aysel had de verschillende puzzelstukjes in elkaar kunnen passen. Haar vader, die in Stuttgart woont, geeft Can aanwijzingen over haar verblijfplaats, maar zij heeft inmiddels een andere naam aangenomen en het lijkt Can beter haar niet lastig te vallen. Hij schrijft haar wel een brief met vragen maar weet al dat hij daarop geen antwoord krijgt.   

Deel 2: Toestemming om te vuren

Programmamaakster Suchen Tan reconstrueert de slachtpartij op 12 juli 2007 in Bagdad die door Wikileaks bekend is geworden onder de naam Collateral Murder (zie http://www.collateralmurder.com/ ). Daartoe spreekt ze met de Amerikaanse soldaat Ethan McCord uit Wichita Kansas, die na het drama ter plekke aanwezig was en met familie van slachtoffers in Irak. De titel slaat op de hijgerige manier waarop de helicopterschutters toestemming vragen aan de sergeant op de grond om te mogen schieten.

McCord ging in dienst na 9/11 om moslims te doden. De aanval op Irak was boter op zijn brood. Na twee weken werd hij geraakt door een bermbom. Hij was daardoor in de war en begon in het wilde weg te schieten. De brute moordpartij, waarbij twee verslaggevers van Reuters om het leven kwamen, de 22 jarige fotograaf Namir Noor El-Deen en zijn assistent Saïd Chmagh, veranderde zijn leven. Namir ging erop af omdat een Amerikaanse Humvee door milities werd aangevallen. Volgens de familie waren de bewapende mannen die op de video te zien zijn bewakers van een moskee. De helicopterschutters zagen de camera van Namir aan voor een wapen en openden het vuur. Saïd raakte zwaar gewond en probeerde een huis binnen te komen. Later werd hij naar het ziekenhuis geholpen door een vader, die met zijn twee kinderen langsreed. Op het moment dat de vader hem in zijn busje legde werd opnieuw het vuur geopend. De vader kwam om het leven, net als Saïd. McCord bracht de twee zwaar gewonde jonge kinderen, een meisje en een jongen, naar de ambulance.

McCord laat op de video, die oogt als een videogame, zien dat iemand een granaatwerper draagt. In dat geval kan hij worden neergeschoten. De bewakers van de moskee bevonden zich op straat en niet in de moskee, verweert hij zich. De moord op Saïd kon niet door de beugel. Die was tegen de afspraken van de Geneefse Conventie, dat dat niet mag worden geschoten op een ongewapende. Soldaten leren om de hiaten in de verdragen van Geneve te ontduiken, zegt McCord. De helicopterschutters hoopten dat Said een wapen zou pakken, zodat ze hem konden neerschieten. 

McCord vertelt op een middelbare school over zijn ervaringen en laat ook de video zien. Hij vertelt aan een scholier die in het leger wil om zijn familie te beschermen dat hij onschuldigen doodde. Wat doe je als een vijand tussen kinderen staat? Schiet je dan en zijn de kinderen een jammerlijk gevolg van jouw actie? Na de aanslag stopte hij met schieten en hoopte zelfs dat hij zelf doodgeschoten zou worden. Eenmaal thuis in Wichita voelde hij zich zo schuldig dat hij een zelfmoordpoging ondernam en in een psychiatrische inrichting belandde. Hij excuseert zich aan de Irakezen en wil graag de schade vergoeden. Achteraf beseft hij dat er geen vijanden waren, dat zijzelf de terroristen waren, dat hij een slaaf was van de regering en dat de Irakezen hem hebben bevrijd. 

Het lijkt me een interessante vraag wat zou er gebeurd zijn als niet - smoke ‘m out – Bush aan de macht was geweest maar de verstandiger Obama. Die zou zeker niet een oorlog tegen Irak zijn begonnen en McCord en de Irakezen veel leed bespaard hebben.

Deel 3: Het bange land

Documentairemaker Kees Schaap is in het bevrijde Egypte om Osama Rushdi, die eerder in Zeeland woonde en ook wel de Zeeuwse Rushdi werd genoemd, na 23 jaar ballingschap in Egypte te verwelkomen. Rushdi wordt echter vastgezet door de politie. Na 9/11 werd hij uit Nederland uitgewezen als ongewenst persoon en vestigde hij zich in Engeland.

Schaap refereert aan een bijeenkomst in Felix Meritis, vijf dagen na de aanslagen. Paul Aarts, die de houding van Verenigde Staten bekritiseerde en armoede de oorzaak van het terrorisme noemde, nam het op tegen Leon de Winter, die de bal bij de islam legde. Volgens Mohammed Cheppik, een Marokkaanse intellectueel, en Mohammed Jabri, een moslim- publicist, won de visie van Leon de Winter het van de politieke visie van Paul Aarts met als gevolg dat er, ook door ongelukkige uitspraken zoals van imam Abdullah Haselhoef en alle stampij rond de Arab European League, een hetze tegen de islam tot stand kwam, die zowel angst schiep bij autochtonen als bij allochtonen. Cheppik had gedacht dat hij gemakkelijker zijn mening kon geven. Wat ooit verzetstrijders waren, zoals de Tjetsjenen, waren opeens terroristen geworden, zegt hij. De van oorsprong Iraanse jurist Afschin Ellian zat op de lijn van Fortuyn, Hirshi Ali en Wilders, die in het spoor van De Winter de islam als de oorzaak van het terrorisme zagen of nog steeds zien. Mohammed Jabri zegt dat het debat verruwde en dat hij als columnist en satiricus medeverantwoordelijk was voor de moord op Theo van Gogh. Antropoloog Martijn de Koning stelt dat mensen ergens bij willen horen en dat men terugvalt op het Nederlander zijn, met als gevolg dat daardoor het anders zijn van allochtonen wordt benadrukt. Volgens historicus Ian Buruma hoort men elkaar niet meer in een verscherpte polemiek. Een ordinaire scheldpartij was het gevolg. Cheppik zegt dat men niet dichter bij elkaar kwam. Inmiddels is de polemiek nagenoeg doodgebloed. Volgens criminologe Marion van San blijkt uit de geringe steun aan de Hofstadgroep dat de voedingsbodem van het terrorisme vanuit de islam geen aantrekkingskracht heeft. Na tien jaar wordt volgens Kees Schaap langzaam duidelijk dat de stelling van Paul Aarts toch uiteindelijk het meeste hout sneed.

De hartelijke telefonische verwelkoming van Rushdi door de liberale Egyptische politicus Hamza Mansour bewijst volgens Schaap het ongelijk van de Nederlandse en de Egyptische autoriteiten. Rushdi zat in een Egytische cel samen met Ayman Al-Zawahin, de in deel 1 genoemde leider van Al-Qaida, en zegt dat die nooit de lijn van geweld zou hebben gevolgd als de Arabische lente eerder was uitgebroken. De stelling houdt voor Europa het belang in om, na alle verwarring, de democratisering in Noord Afrika grootmoedig te ondersteunen.  Zie ook: http://reinswart.blogspot.com/2011/04/symposium-over-de-arabische-lente.html

Meer, veel meer op http://911.onjo.nl