Toenemende greep op het verleden
Vele Duitsers vluchtten in westelijke richting weg voor de
Nazi’s tot de Verenigde Staten aan toe. Anders dan emigranten die op grond van
vrijwilligheid vertrokken, waren emigrés steeds minder gewenst in het
Duitsland van voor de Tweede Wereldoorlog.
De emigrés bevat vier
intrigerende portretten van zulke Ausgewanderten
zoals dat in het Duits zo mooi heet. W.G. Sebald had er een antenne voor
hen op te sporen. Hij ontmoet een van hen, dr. Selwyn, een chirurg, in 1970 als
hij in verband met een baan in Norwich woonruimte zoekt en op een oude man
stuit in een tuin achter een huis waarin appartementen leeg staan. De chirurg
praktiseert niet meer, maar beheert de tuin, zo goed als dat gaat. De interesse
die de man oproept doet Sebald besluiten daar zijn intrek te nemen. Door de
vertrouwensband tussen de twee mannen wordt het verleden van de chirurg steeds
meer ontrafeld. Dr. Selwyn blijkt ooit met zijn familie uit Litouwen geëmigreerd.
De schrijver neemt de lezer op zijn zoektocht mee en toont
regelmatig foto’s die hem daarbij helpen en die de lezer nog meer bij het
verhaal betrekken. Daarbij komt de prachtige klassieke stijl, waarin ook de
andere drie verhalen geschreven zijn, waarin achtereenvolgens een oud schoolmeester, een
Amerikaanse oud oom en een naar Manchester uitgeweken kunstschilder de hoofdrol
spelen.
De schoolmeester, Paul, wordt als volgt getypeerd: ‘Hij sprak
in fraai geordende zinnen zonder enig accent, maar met een lichte spraak- of
klankafwijking, op de een of andere manier niet met het strottenhoofd maar
vanuit het hartgebied, waardoor je soms de indruk had dat alles in zijn
binnenste door een uurwerk werd aangedreven en dat de hele Paul een
kunstmatige, uit deeltjes van blik en andere metalen samengestelde persoon was,
die door de geringste storing voorgoed van slag kon raken.’
De verteller komt zijn oud schoolmeester op het spoor door
een overlijdensbericht in 1984. Hij herinnert hem vol liefde als een man met
een groot hart voor zijn leerlingen.
De man kon, omdat hij voor een kwart jood was, geen baan
vinden in zijn land en week uit naar Besancon. Vlak voor de oorlog ging hij uit
heimwee naar zijn geboortestreek terug. Hij deed dienst en ging daarna weer op
een school werken, geboren onderwijsman als hij was. Toen zijn ogen zo slecht
werden dat hij niet meer kon lezen, liep hij eind 1982, alleen naar het spoor,
dat hem altijd al gefascineerd had.
Sebald kent zijn Amerikaanse oud-oom Ambros Adelwarth,
nauwelijks. Hij zag hem slechts één keer in 1951, op familiebezoek in
Duitsland, maar er is nog wel een foto uit 1939 waarop Ambros samen met andere
familieleden voorkomt. De verteller gaat in 1981, met de nodige tegenzin naar
de kapitalistische Verenigde Staten om meer over Ambros te horen. Volgens een
tante die in een bejaardenkolonie woont, werkte hij als kellner in grote
hotels. Later liet Ambros zich vanwege melancholie opnemen in de inrichting Ithaka
waar hij de electroshock lijdzaam door zich heen liet gaan. Van een toenmalig
medisch assistent hoort Sebald over de statigheid van zijn oom. Tante geeft Sebald
bij het afscheid een oude agenda van Ambros mee, waaruit Sebald put om gegevens
over diens leven te completeren.
Het meest tot de verbeelding sprekend is het laatste
portret van de van oorsprong Duitse kunstschilder Max Ferber. Als Sebald in
1966 als onderzoeksstudent in het verpauperde Machester verblijft, loopt hij in
het weekend wat doelloos rond tot hij een man ontmoet die in een oude loods
houtskooltekeningen maakt. De stof die hij produceert is hem vrijwel het
dierbaarste ter wereld. ‘Stof, zei hij, stond hem veel nader dan licht, lucht
en water. Niets was voor hem zo onverdraaglijk als een huis waar stof werd
afgenomen, en nergens voelde hij zich prettiger dan daar waar de dingen
ongestoord en gedempt mochten blijven liggen onder de grijsfluwelen sinter die
ontstaat als de materie, ademtocht na ademtocht, tot niets vergaat. Inderdaad,
dacht ik, als ik Ferber wekenlang aan een van zijn portretstudies zag werken,
vaak dat het hem voornamelijk ging om de vermeerdering van het stof. Zijn
heftige geteken, waarbij hij vol overgave vaak binnen de kortste tijd een half
dozijn van zijn van wilgenhout gebrande stiften opgebruikte, dat geteken en het
heen en weer gaan over het dikke, leerachtige papier, en ook het met het
tekenen verbonden voortdurende uitvegen van het werk met een volkomen van
houtskool verzadigde wollen lap, was in werkelijkheid één grote productie van
stof, die alleen in de uren van de nacht tot stilstand kwam.’
Sebald en Ferber zijn lotgenoten in een tijd waarin Sebald ook zelf niet
vast op zijn benen staat.
Ria van Hengel vertaalde De
emigrés al in 1993. Het is een van de eerste boeken van Sebald die in 2001
in Norwich bij een auto ongeluk om het leven kwam. Sterk zijn de Engelse zinnen
die in de tekst staan ( ongetwijfeld overgenomen van het origineel), net
als de vele foto’s die het verhaal dichterbij brengen, zoals van de tennisbaan
in de tuin die door Selwyn wordt beheerd: ‘Tennis, zei dr. Selwyn, used to be my great passion. But now
the court has fallen into disrepair, like so much else around here.’
Onvermoeibaar is het zoeken van Sebald naar waarheid, naar
de achtergrond van de ontwrichting, het brute nazi regime dat levens van mensen
rechtstreeks maar ook op een indirecte manier vernietigde. Het is in deze geest dat men tegenwoordig in Duitsland toch nog de allerlaatste oorlogsmisdadigers wil opsporen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten