Recensie: Een verhaal van liefde en duisternis (2005), Amoz Os

De traumatische jeugd van een jongen in Jeruzalem

Amos Oz schrijft meeslepende boeken. Zijn toon is vertrouwd en zijn verlangen naar waarheid aanstekelijk. In het imposante Een verhaal van liefde en duisternis beschrijft hij zijn eigen jeugd in Jeruzalem en zijn verhouding tot zijn ouders. Daarvoor gaat hij terug in de tijd, naar Rusland en Polen waar de familie van zijn ouders vandaan kwamen. Vlak voor of na de Tweede Wereldoorlog vertrokken ze, net als veel andere joden, naar Israël, dat nog gebukt ging onder de Britse overheersing.

We worden meegevoerd naar een moeilijke tijd. De joden vonden in het beloofde land geen gespreid bedje. Amos Oz begint over de bedompte woonsituatie in een armoedige wijk in Jeruzalem waarin het gezin probeerde te overleven. Zuinigheid was bij hen troef. Dat was een plicht vanwege alle andere mensen op de wereld die het ook niet gemakkelijk hadden.

Amos was enig kind, een dromerige jongen, die graag over een andere wereld fantaseerde en die naspeelde met kleine voorwerpen die hij om zich heen vond. Het vormde een basis voor zijn schrijven. ‘En eigenlijk is deze vreemde drang die ik had toen ik klein was – de behoefte om een nieuwe kans te geven aan wat nooit meer een nieuwe kans zou krijgen – ook nu nog een van mijn drijfveren, telkens als ik een verhaal ga schrijven.’

In dit biografische boek handelt het vooral om de relaties in het gezin. De drie hadden het niet gemakkelijk met elkaar. ‘Duizend duisternissen tussen elk van ons.’ Vader Arjee was druk bezig zich, net als zijn oom Josef, intellectueel te onderscheiden, maar kreeg geen poot aan de grond. Hij kende een moeilijke jeugd en onderdrukte zijn zoon. Amos werd in een keurslijf geperst. Hij diende zich verantwoordelijk te gedragen en tijdens een familiebezoek aan Arabische kringen het joodse nationaal bewustzijn te vertegenwoordigen, geen geringe opgave voor een jonge jongen. Hij was dan ook blij toen de Arabische gastheer hem naar buiten stuurde waar andere kinderen waren. ‘Toen daalde ik traag, majesteitelijk, met een sterk gevoel van nationaal bewustzijn, af van de stenen trap, en schreed naar het wingerdprieel en verdere de boomgaard in.’

Daar treft hij een Arabisch meisje en haar jongere broertje. Hij doet zijn best een gesprek met haar aan te knopen, maar dat loopt uit op een totale mislukking en zelfs een schandelijke aftocht voor zijn hele familie.

Zijn moeder Fanja is, heel anders dan zijn strenge vader, een lieve maar eenzame ziel. Naast het huishoudelijk werk las ze veel. Ze maakte een eind aan haar leven toen Amos twaalf jaar was, een gebeurtenis die de schrijver niet loslaat en waarover hij ontroerend schrijft. In dit boek voor het eerst eigenlijk. Ook met zijn vader sprak hij daar nooit over. Aangrijpend is het fragment waarin zijn vader de spullen van zijn overleden moeder in vuilniszakken stopt, waarbij Amos zwijgend toekijkt, zoals gezegd als een stedeling die in de oorlog ziet hoe zijn joodse buren worden weggevoerd.

Om meer over zijn moeder aan de weet te komen, leent Oz zijn oor aan Sonja, een van de twee zussen van zijn moeder, die in Tel Aviv woonde. Die vertelt hem over hun jeugd en ouders. Veel ruimte is ook ingeruimd voor de ouders van de vader: de vrijmoedige vrouwenliefhebber Alexander Klausner en zijn vrouw die leed aan smetvrees en een overmatige behoefte aan hygiëne had. Deze grootmoeder vond het Midden Oosten maar vies en vreesde de microben. Uiteindelijk werd de stress haar dood en niet de uiteindelijke hartaanval zoals de medische feiten willen, zegt haar kleinzoon.

Na de dood van zijn moeder brak Amos met zijn vader en het zionistische gedachtegoed. Hij wendde zich af van het stoffige intellectuele milieu, veranderde zelfs zijn naam en vertrok naar de kibboets waar men ere socialistische ideeën op nahield en waar hij dertig jaar woonde. Zijn vader, die het door omstandigheden nooit verder schopte dan bibliothecaris, hertrouwde en kwam hem na verloop van tijd opzoeken. Zijn zoon die van kasplant was uitgegroeid tot een sterke gebruinde arbeider, haalde zijn vader bij de bushalte op met een tractor.

Oz voelde zich thuis in de kibboets maar kon het schrijven toch niet laten. Het lezen van Winesburg Ohio van Sherwood Anderson was voor hem een ingang om een literaire vorm te kunnen geven aan zijn eigen ideeën. 

Oz reflecteert in het begin van het boek over het verschil tussen autobiografische en bekentenisliteratuur. ’Elk verhaal dat ik geschreven heb is autobiografisch, geen enkel verhaal is een bekentenis.’ In plaats van de ruimte te zoeken tussen schrijver en tekst raadt hij aan de ruimte te zoeken tussen tekst en lezer. Het is belangrijker wat een verhaal over jou zelf zegt dan te speuren naar overeenkomsten tussen tekst en biografische feiten van een schrijver.

In drieënzestig hoofdstukken schetst Oz in 2001 in Arad een imposant beeld van zijn jeugd. Het is een reconstructie en soms zelfs een reconstructie van een reconstructie. ‘Mijn werk met al deze herinneringen lijkt een beetje op dat van iemand die probeert iets op te bouwen uit oude stenen die hij opgraaft uit de ruïne van iets wat indertijd zelf al gebouwd was uit de stenen van een ruïne. Bijvoorbeeld in het geval van de oude onderwijzers Zelda die Amos aanbad en die hij negenentwintig jaar later in 1976 weer terugzag. Ook dat is alweer vijfentwintig jaar geleden op het moment dat hij erover ging schrijven.

Het is prettig dat Oz in de hoofdstukken regelmatig eerder genoemde feiten herhaalt, bijvoorbeeld over zijn vader die geen stilte kon velen en altijd maar weer flauwe grappen maakte. Dat versterkt het beeld en geeft de lezer het aangename gevoel dat zijn lezing klopt.   

Een verhaal van liefde en duisternis is meer dan een familiegeschiedenis. Het resoneert eveneens de moeilijke verhouding met de Arabische buren en de traumatische relatie met de Palestijnen. Oz, die ooit door Ben Goerion werd uitgenodigd tot een filosofische discussie, schrijft dat twee vervolgden meestal niet solidair met elkaar zijn, maar elkaar naar het leven staan. Dat geldt voor broers die door hun vader onderdrukt worden, maar net zo goed voor bevolkingsgroepen. Het is te hopen dat er met het nieuwe vredesproces weer eens wat wijsheid in het land stroomt.

Het boek wordt verfilmd onder de titel A tale of love and darkness en onder regie van Natalie Portman, haar debuut in dat opzicht. 
Hier mijn bespreking van Winesburg Ohio op de site van Literair Nederland.