Recensie: De dochter van Montaigne (2010), Jenny Diski

Uitgesponnen verhaal over een vrouw die zich graag meet met Montaigne.

Diski staat bekend als iemand met een eigenzinnige visie op het leven, de medemens en zichzelf. Ze ziet de betrekkelijkheid van het leven in, kent zelfspot en weet die met smaak op te dienen. De dochter van Montaigne gaat echter niet over haarzelf, maar over de zestiende-eeuwse Marie de Gournay, die in de ban was van literatuur en vooral van Michel de Montaigne. Deze gecompliceerde, eigenzinnigheid madame zal Diski ongetwijfeld hebben aangesproken. In Over reizen, rust en rendieren las ze al De Essays.

Ergens in dit boek zegt de verteller het volgende over Marie: ‘In het verleden waren er tijdens haar jeugdige ruzies met haar moeder momenten geweest waarop Marie zich had afgevraagd waarom ze het niet opgaf en het leven leidde dat van haar werd verwacht; waarom trouwde ze niet, werd ze geen non of wat dan ook gedurende de tijd die ze op aarde had? Af en toe flitste het heel even door haar heen, ongevraagd en ongewenst, dat een individueel leven in de eeuwigheid niet meer was dan een ademtocht: dat haar individuele leven niet belangrijker was dan dat van anderen en dat geen enkel leven belangrijk was in de zee van tijd van het grijze verleden tot de verre toekomst, in de mars van geboorte en dood, van geslacht tot geslacht.’

Deze relativering zal bij Marie de Gournay uit Picardië, die zichzelf leerde lezen, niet meer dan een flits geweest zijn. Ze toonde zich onverzettelijk als het erom ging zichzelf naar voren als literator te duwen.

Het boek begint in 1645 met haar dood. Ze wordt bijgestaan door haar bediende

Nicole Jamyn. Vervolgens schakelen we terug naar 1592. We staan aan het sterfbed van de 59 jarige Michel de Montaigne, die in 1588 de eerste twee boeken van De Essays publiceerde en daar later nog een persoonlijker Boek III aan toevoegde. Dan snellen we weer drie jaar vooruit naar 1595. Marie is dertig jaar oud en bevindt zich in de toren in de buurt van Bordeaux waarin Montaigne De essays schreef en bewerkte. Met het heen en weer schieten in de tijd krijgen we wat brokstukken van het verhaal toegeworpen, maar gelukkig is de compositie niet.

Gelukkig ontwikkelt het verhaal zich vervolgens meer chronologisch. Marie leert zich zelf lezen in de bibliotheek die haar overleden vader heeft nagelaten en wil meer geestelijk voer. Haar moeder, die weinig geld heeft, wil dat haar oudste dochter in een klooster gaat of aan een man komt, maar later, als Marie door toedoen van haar oom, een toneelschrijver in Parijs, De Essays heeft gelezen en Montaigne heeft ontmoet, geeft ze toe aan de gril van haar dochter. Marie verzorgt de verzwakte Montaigne bij haar thuis en werkt met hem samen. Hij noemt haar in Over de eigenwaan (zoals dit essay in de vertaling van Hans van Pinxteren heet). Ze schrijft hem, als hij weer in de Dordogne is, brieven die hij niet beantwoordt. Hij reageert evenmin als haar boek Le proumenoir de Mr. de Montaigne dat zij naar hem toestuurt. Wel gebruikt hij haar om de nieuwe geannoteerde versie van De Essays door haar te laten uitgeven. Zij verandert in de tekst ‘een meisje’ in ‘een meisje uit Picardië’ en plaatst nog een correctie in haar voordeel. Om haar wijziging te maskeren peutert ze een bladzijde los uit het originele manuscript als ze in 1595 in de toren is. De weduwe, die haar heeft uitgenodigd, is niet tevreden met het voorwoord dat Marie geschreven heeft, hetgeen een crisis bij aar teweegbrengt.

   

In het laatste deel gaat het om de verhouding tussen Marie en de dienstmeid waarmee het boek opent. Diski schakelt tussen het sterfbed en de lange tijd dat de vrouwen elkaar gezelschap hielden waarin allerlei ondernemingen mislukten. Ze hadden op een betere manier ongelukkig kunnen zijn, zegt de verteller ergens. Nicole doet het aan het begin van de relatie voorkomen alsof ze niet kan lezen. Die fout kan ze nooit meer herstellen en ze heeft daar wroeging over. Marie wordt steeds meer de risée van het Parijse culturele leven. Men houdt haar voor de gek. Nicole zoekt haar intimiteit maar Marie beantwoordt die alleen indirect. ‘Ze waren voor elkaar een gewoonte geworden.’ Nicole Jamyn is nors, zwijgend, onvermurwbaar en vol haat en de weinig knappe Marie is niet veel anders.

Het is een uitgesponnen, langdradig verhaal geworden, waaraan Diski zich heeft vertild. Ze schrijft in Opmerkingen van de auteur dat ze rond de historische Marie een verhaal verzonnen heeft. Dat is veel massiever geworden dan we van Diski gewend zijn. Ze herhaalt zichzelf vaak, beweegt zich op de vierkante centimeter, als het om de gemoedsstemmingen gaat van Montaigne en Marie maar ook van Marie en Nicole. De compositie is daarbij, zoals gezegd, rommelig. Het is te hopen dat we de volgende keer weer van haarzelf horen. De verhalen over haar eigen relatie met haar moeder en de wereld gaan haar beter af.

p.s. Ik las ergens dat de omslag een vrouw weergeeft die heel wat mooier is dan Marie. U zijt gewaarschuwd.