Vader van de dialectiek
Ik weet nog hoe ik ooit als jongvolwassene een brief schreef
aan een vriendin - want dat deed je in de jaren zeventig nog - waarin ik haar
mijn visie op tegenstellingen uitlegde. Het was me opeens duidelijk geworden
dat alles met elkaar samenhing, dat het een het ander opriep. Dat zwart niet
zwart zou zijn als er geen wit was, schreef ik geloof ik, de nacht niet zonder
de dag kan, liefde niet zou bestaan zonder haat, vrede niet zonder oorlog. Het was een openbaring om daar
opeens achter te komen, me dat te realiseren.
Een van de eerste mensen op aarde die de leer van de eenheid
van tegenstellingen uitdroeg was Herakleitos. Gezondheid en ziekte, verzadiging
en honger, rust en vermoeidheid. Het hele leven kan in tegenstellingen ontleed
worden die elkaar vervolgens op een hoger, noem het goddelijk, niveau opheffen.
Herakleitos wordt wel de vader van de dialectiek genoemd. Helaas is er niets
van zijn ideeën blijven bestaan. We moeten het doen met overleveringen en die
zijn er genoeg. Latere Griekse filosofen namen vaak uitspraken van hem over, al
is het niet altijd duidelijk of het inderdaad uitspraken van Herakleitos zelf
zijn geweest.
De veelzijdige literator Paul Claes heeft een groot aantal
uitspraken gebundeld. Behalve zijn vertaling uit het Grieks beschrijft hij door
wie de uitspraak bekend is geworden, hij geeft zijn commentaar en toont hoe de
uitspraak nagewerkt heeft. De dichtbundel De aap in Efese van Hugo Claus
wordt daarbij vaak genoemd. Vaak gebruikte men een uitspraak van Herakleitos
als motto. Mulisch ontleende er het motto aan van De compositie van de
wereld. Nietzsche bootste zijn aforistiche redeneertrant na.
Claes noemt zijn graafwerk filosofische archeologie. De
paradoxen van Herakleitos doen denken aan Lao-tse. ‘De duistere formulering is
een bron van verwarring en onzekerheid, maar ook van verwondering en
verlichting.’
De uitspraak Alles stroomt - de titel van de bundel -
is wel de meest bekende uitspraak. Panta rei wordt vaak nogal oppervlakkig
gebruikt in de zin dat alles verandert, dat alles voorbij gaat zoals het water
in een rivier, maar zo gemakkelijk denkt Herakleitos niet. Alles gebeurt op
grond van tegenstelling, luidt de tweede stelling. ‘Deze uitspraak is een
correctie van de stelling dat alles vloeit.’
Taal, zegt Claes, vormt een groter probleem dan de
werkelijkheid. Treffend is zijn voorbeeld
over het schip van Theseus, dat langzaamaan geheel wordt gerenoveerd. ‘De
vraag is nu of dat totaal veranderde schip nog wel het schip an Theseus genoemd
kan worden. Wie deze paradox probeert op te lossen, botst op de
ontoereikendheid van begrippen als wel en niet, gelijk en ongelijk, hetzelfde
en het andere.’ Dat is precies het manco van veel discussies, die gevoerd
worden, ook op televisie, ook door de politiek. Wij in het westen kunnen alleen
denken in tegenstellingen en daarmee vinden we elkaar
nooit.
Claes gaat verder. ‘Verschillende talen verkavelen de
werkelijkheid ieder op een andere wijze en tonen de relativiteit van elke
poging tot beschrijving aan. De evolutie van de cultuur en de wetenschap
wijzigt onze begrippen en zo ook de correspondentie tussen wereld en woord. Het
logische principe van non-contradictie laat geen ruimte voor de beweeglijkheid
van beide. Zoals onze waarnemingen worden bepaald door een zich wijzigende
werkelijkheid, worden onze waarheden altijd mee bepaald door wisselende
betekenissen van woorden.’
Alles stroomt is geen boek om achter elkaar door te
lezen, maar vraagt een gedoseerde inname, hoewel die soms zo verslavend is dat
men na het ene fragment naar het andere wil. Een verdienste van Paul Claes.
Hier nog een duidelijke uitleg over drie manieren van denken: discursief, intuïtief en meditatief.
Hier nog een duidelijke uitleg over drie manieren van denken: discursief, intuïtief en meditatief.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten