David van Reybrouck, VPRO-Zomergasten, 24 augustus 2014

Toegewijd schrijver is aards en tegelijk lyrisch over het leven

De Belgische dichter en schrijver David van Reybrouck is niet iemand die niet opsluit achter zijn bureau en daar gedichten, fictie of non-fictie werk schrijft, maar een grote betrokkenheid bij de wereld heeft. Als het dak lekt, kan hij niet schrijven, zegt hij zinnebeeldig, al zou hij dat laatste het liefst van alles willen. Zich afzonderen en zijn hoofd leeg maken om daaruit verrassingen te laten opkomen is voor hem het summum van geluk, maar zover komt hij vaak niet omdat andere taken zich opdringen. Geschiedenis, schoonheid en mededogen ziet hij als de verbindende elementen in de fragmenten die hij heeft uitgekozen.

Een van de vele projecten die Van Reybrouck op zich genomen heeft is de burgerbeweging G-1000 waarin men tracht om tot een meer sociale democratie te komen. Dat Wilfried de Jong het daarover zelfs niet met van Reybrouck gehad, zegt veel over zijn dadendrang. Zo vertaalde Van Reybrouck werk van de mij onbekende Friese dichter Tsjebbe Hettinga, die vorig jaar overleed en deed hij mee aan een Belgische tentoonstelling waarin het herdenken van de Eerste Wereldoorlog herdacht wordt door aandacht te besteden aan de vele zelfmoorden die in zijn geboortestreek West-Vlaanderen voorkomen. Zijn toewijding blijkt uit zijn fascinatie voor de Antwerpse kunstenaar Sam Dillemans die op een maniakale manier voor zijn kunst leeft. Zelf is Van Reybrouck een archeoloog, die niet wilde verwetenschappelijken maar met zijn benen op de grond wil blijven staan. Het is dan ook niet vreemd dat hij van poëzie verlangt dat ze meer uit het hart dan uit het hoofd komt en dat een schrijver geen bloedeloze perfectie hoeft na te streven, zoals hij zegt over Marguerite Duras.  

Van Reybrouck heeft veel fragmenten uitgekozen uit speelfilms omdat zijn woonplaats Brussel een grote filmcultuur kent waar hij graag deel van uitmaakt. Dat hij meer een kijker is dan een schrijver heeft, zegt hij, te maken met zijn moeder die beeldend kunstenaar is. Het nonverbale van schoonheid brengt hij onder andere tot uitdrukking in het laatste fragment waarin Marion Hänsel wolkenpartijen toont, maar ook in de aftiteling van In the mood for love (Wong Kar Wai, 2000), waarmee van Reybrouck begint en waarin het, zoals hij stelt, over hunkering gaat. Om terug te keren naar de dagelijkse realiteit is de aftiteling - ofwel eindgeneriek zoals die in het Vlaams genoemd wordt - belangrijk. De kijker krijgt soms nog een bonus voorgeschoteld. Zoals in de film Intouchables (Toledano, 2011) waarin op het eind nog even een blik wordt gegund op de werkelijke personen op wie de film gebaseerd was. Van Reybrouck selecteerde daarnaast een sterke scène uit La grande Bellezza (Sorrentino, 2013) waarin een non hoofdpersoon Gambardella wijst op de waarde van het eten van plantenwortels in plaats van het almaar zoeken naar schoonheid.  

Het engagement van Van Reybrouck komt tot uiting in een fragment betreffende de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika. Daar werd na het apartheidsregime gepoogd om op een andere manier met een schone lei te beginnen dan door vergelding alleen. Van Reybrouck zegt dat vergelding niet werkt. In België was het na de Tweede Wereldoorlog onmogelijk om die tot het einde door te zetten, hetgeen betekende dat ressentimenten bleven voortleven. Een waarheidscommissie, waarin de beklaagde zich duidelijk uitspreekt tegenover slachtoffer of nabestaande, heeft meer waarde voor de gemeenschap omdat men de pijn doorleeft en daardoor beter verwerkt.

Van Reybrouck heeft zelf ook ondervonden hoe weinig betekenis vergelding heeft. Hij verloor tijdens een ski-vakantie vijf vrienden nadat een Amerikaanse piloot een skilift ramde waarmee deze vrienden omhoog gingen en was bij het proces in de Verenigde Staten, waar hij hoorde dat 210 jaar tegen de man geëist werd. Hij zou het bevredigender vinden om precies van de piloot te horen wat er was gebeurd en waarom hij onder de skilift door probeerde te vliegen. Het is mooi zoals Van Reybrouck de tijd neemt om zijn gevoel daarover terug te roepen. Waarachtig en niet sentimenteel, zoals zelden op televisie getoond wordt. Het ongeluk bracht een gevoel van urgentie bij hem teweeg en zette hem aan tot de roman Slagschaduw (2007). 

Natuurlijk kan ook Congo, een geschiedenis (2010) niet onvermeld blijven, waarvoor hij in datzelfde jaar de AKO Literatuurprijs kreeg. Hij selecteerde over dit onderwerp twee fragmenten, een wonderlijke begrafenisritueel waarin jongeren uit hoofdstad Kinshasha lopend met de kist door de straten hun woede uiten op ouderen en een fragment van een vissende stam gezien vanuit een koloniale blik. Het brengt Van Reybrouck tot een uitleg van het verschil tussen een postkoloniale blik, die het kolonialisme verwerpt, en zijn eigen post-postkoloniale blik waarmee hij verder kijkt, de toekomst in en, zoals uit het eerste fragment over Congo bleek, ook hedendaagse tendensen meeneemt.

Daarnaast vertelde Van Reybrouck ook nog over zijn fascinatie voor de klimsport en voor een jonge stenenstapelaar, die een meditatieve stemming bij de kijkers teweeg brengt. Met al deze boeiende onderwerpen kreeg Zomergasten in deze laatste aflevering van het seizoen 2014 een nieuwe impuls en een waardige afsluiting.