Mari Carmen Espana – The end of silence (2008), documentaire van Martin Jönsson en Pontus Hjorthén

Geen verzoening in Spanje

De jonge Zweed Martin Jönsson is gefascineerd door de Spaanse burgeroorlog waar zwart tegenover rood stond en waaraan ook zijn landgenoten deelnamen. In de burgeroorlog werd Franco gesteund door Hitler en Mussolini. In 1939 kwam er een eind aan de jonge Republiek. Jönsson hoorde in de jaren zeventig de toenmalige premier Olof Palme zeggen dat de toekomst een hard oordeel zou geven over het regime van Franco en heeft dat in zijn oren geknoopt.

Martin Jönsson bezoekt zijn vriend Pontus op die in Sevilla woont, een boek wil schrijven en huizen renoveert, Mari Carmen, die haar opa in de oorlog verloor. Ze staat op het kerkhof in Zuid-Spanje waar hij samen met anderen werd doodgeschoten. Ze zou graag willen dat het graf werd geopend. Spanje ligt vol met massagraven, zegt Mari. Franco is al dertig jaar dood maar zijn wandaden zijn nog nooit veroordeeld. Er heerst een pacto de silencio.

Pontus denkt dat het niet lukt om toestemming te krijgen. Ze bezoeken De vallei van de gevallenen net buiten Madrid, een herdenkingsoord waar Franco begraven ligt onder het grootste kruis ter wereld. Ze spreken er met Andres Iniesta die als dwangarbeider aan het monument werkte. Een leraar uit een naburig dorp neemt hen mee naar een kelder waar een archief bewaard wordt waarin de terechtstellingen van Republikeinen opgeschreven werden. Dat gebeurde tijdens La limpieza, ofwel de zuivering.

Ze bezoeken een locatie bij Lerma, waar onder grote belangstelling van de bevolking, een massagraf wordt geopend door nabestaanden. Erover praten in het openbaar is taboe en gevaarlijk. Niemand heeft ooit spijt betuigd over de executies. De burgemeester, lid van de Partido Popular, was tegen de opening van het graf. Hij was niet uitgenodigd, zegt hij en wil dat het allemaal vergeten wordt. Een werkzame archeoloog meent dat na de overgang naar democratie te weinig is gedaan om de geschiedenis te bespreken, zoals wel gebeurde in Duitsland en Zuid-Afrika. In Spanje ligt dat gevoelig. In 1981 probeerde Tejero namens ontevreden generaals nog een rechtse coupe te plegen.

Pontus wil, na alle verhalen en ontmoetingen, Mari graag helpen. Ze gaan naar de burgemeester van La Puebla voor toestemming. Deze heer Pozo verwijst eerst naar de rechter, maar geeft tenslotte toch toestemming. Mari is uitgelaten. Als het archeologisch onderzoek bezig is, komt de burgemeester terug op zijn besluit. Hij heeft zich bedacht. Mari moet naar de regering voor toestemming. Dat kan lang duren. Martin gaat op vakantie naar de Canarische Eilanden en ziet daar veel straatnamen van fascistische generaals.

Pontus en Martin bezoeken het Sint Rafael-kerkhof waar ook massagraven lagen. De katholieke kerk koos tegen het belang van de armen in altijd de kant van Franco. Ze besluiten Don Anselmo Alvarez, de abt van het klooster in De vallei van de gevallenen, aan de tand te voelen. Die beroept zich op de traditie. De Spaanse publieke opinie verschilt van de internationale opinie over het Franco regime. Hij bestrijdt dat er meer dan vijftigduizend Republikeinen zijn gedood. Pontus en Martin Jönsson bellen met de Engelse historicus Antony Beevor die bevestigt dat het om tweehonderd duizend Republikeinse slachtoffers gaat tegenover achtendertig duizend bij de fascisten.

Tenslotte krijgt Mari Carmen geld en toestemming voor opening van het graf. Ze kent de dader maar wil dat laten rusten. Dorp na dorp wordt blootgelegd, zeggen de documentairemakers, en daarmee komt er langzaam een eind aan de burgeroorlog.

In een naschrift laten ze weten dat op 27 december een Wet op de Historische Herinnering werd aangenomen en dat De vallei van de gevallenen inmiddels De vallei van alle gevallenen heet.  

Hier de eerste zes minuten van de documentaire.