Vertalers op toernee
Vertalers die gewoonlijk in stilte hun werk doen,
laten van zich horen en hoe. Aanleiding is de Europese literatuurprijs voor
Europese schrijvers én hun Nederlandstalige vertalers, waarvoor vijf boeken uit
2011 genomineerd zijn. Drie van de vijf vertalers zitten aan tafel in Athenaeum
Boekhandel in Haarlem: Gerrit Bussink, Ronald Vlek en Marianne Kaas. Na hun
inleidingen volgt een gesprek, geleid door Gerbrand Bakker die ervaringsdeskundig is, volgens Andrea Kluitmann, een van de twee initiatiefneemsters van dit toernee.
Kluitmann leidt de avond in. Ze toont op een scherm twee
geheel verschillende vertalingen van een fragment van Rimbaud door Hans van
Pinxteren en Paul Claes, genoemd in het artikel in de Volkskrant Schaduwkunstenaars
van de hand van Martin de Haan(zie hieronder).
De eerste zin van Boven is het stil van Gerbrand
Bakker ‘Ik heb vader naar boven gedaan,’ leidde in het Duits tot vier
verschillende vertalingen. Frank Westerman zei dat vertalen meer met schrijven
te maken had dan hij dacht. Vertalen is schrijven met een reling naast je. De
Spaans-Duitse vertaler Miguel Saenz stelt dat de vertalingen de persoonlijkheid
van de vertaler of het gebrek eraan weerspiegelen. Een vriendin van Kluitmann
zei dat vertalen een illusie is, net zoiets als Hans Klok doet.
Een andere man met blonde lokken is Gerrit Bussink, die
Duits studeerde en genomineerd is voor zijn vertaling Geluk als het geluk
ver te zoeken van Wilhelm Genazino. Hij gaat in op de specifieke
moeilijkheid van het Duits dat zozeer lijkt op Nederlands dat het gevaar dreigt
om letterlijk te gaan vertalen. Hij spreekt eerst zijn vertaling in op een
dicteerapparaat en hoort dan of een zin loopt. De complexiteit van het Duits
heeft te maken met de zeer gestructureerde grammatica. De zin De man die de
vrouw observeerde, kan in het Nederlands op twee manieren uitgelegd worden,
in het Duits niet. Dat schept vertaalproblemen.
Genazino (1943) kreeg vaste voet aan de grond in Nederland
na het winnen van de George Büchnerpreis in 2004. Zijn protagonisten zijn
zoekers. De hoofdpersoon in Geluk is de filosoof Gerhard Warlich,
afgestudeerd op Heidegger en werkzaam in een wasserij. Hij heeft een verhouding
met bankfiliaalhoudster Traudel die zijn gedachtewereld ondergraaft. Een
paraplu voor het leven (2009) gaat over een man die door de stad loopt om
schoenen uit te testen en de lezer deelgenoot maakt van zijn waarnemingen en invallen.
Genazino jongleert met taal, varieert op begrippen als zweite
Hose en Zeithose, hetgeen de vertaler soms voor een raadsel stelt.
Ronald Vlek, die eerder als ondertitelaar werkte, vertaalde The
Sense of an Ending van Julian Barnes (1946). Literair vertalen is een
moeilijk vak, zegt Vlek. De openingszin The sun was shining brightly kan
al op allerlei manieren weergegeven worden. Het bijvoeglijk naamwoord helder is
meer van toepassing op maanlicht. Vertalen is interpreterend begrijpen.
Iedereen doet dat anders. De genomineerde roman, vertaald als Alsof het
voorbij is, bevat in kort bestek veel universele waarheid, zegt Vlek en
kreeg de Bookerprize in 2011. Hoofdpersoon Tony Webster ziet terug op zijn
leven met een geheugen dat onbetrouwbaar gebleken is. Wat hij zich herinnert is
niet hetzelfde als wat hij heeft meegemaakt. De roman is met geniale eenvoud
geschreven, zegt Vlek. Hij herkent veel in Barnes die net als hijzelf een
babyboomer is, bijvoorbeeld dat zij op de middelbare school hun horloge aan de
binnenkant van de pols droegen. Met terloopse terzijdes wendt Barnes zich tot
de lezer, waarin hij kritiek spuit op het maatschappelijk gedrag. Hij is een
meester in de dialoog, bijvoorbeeld in het hilarische gesprek tussen Tony en
een barkeeper over dikke huisgemaakte friet.
Marianne Kaas kocht ooit De linkshandige vrouw van
Peter Handke, overigens vertaald door Gerrit Bussink. Hoofdpersonage Marianne
wordt daarin door haar man het huis uitgezet en gaat vertalen. De uitgever komt
naar haar toe met bloemen en champagne. Kaas heeft dat zelf nooit meegemaakt.
Ze werd opgeleid door Ida Gerhardt en genomineerd voor De waarheid omtrent
Marie van Jean-Philippe Toussaint. De Franstalige Belg schreef eerder
minimalistische boeken over een buitenstaander waarin weinig gebeurde maar
sinds Faire l’Amour is het actie geblazen met een betrokken
hoofdpersoon. In De waarheid hebben de ik-verteller en Marie een
haat-liefde verhouding. Marie is chaotisch, wispelturig, onberekenbaar, zeer
knap en dus onweerstaanbaar, zegt Kaas. In Tokio krijgt Marie een minnaar,
Jean-Christophe. De ik-verteller kent Marie zo goed dat hij ook haar gevoelens
samen met Jean-Christophe kan beschrijven. Hij kent haar immers bij intuïtie.
Hij leeft zich ook in in het paard van Jean-Christophe, dat na diens dood per
vliegtuig naar Europa vervoerd wordt. Kaas kreeg te maken met realia als
reanimatie en het interieur van een vrachtvliegtuig. Ze besluit haar inleiding
met de opmerking dat de lezer zelf maar moet uitzoeken in hoeverre men de waarheid
omtrent Marie achterhaalt.
Gerbrand Bakker verontschuldigt zich dat hij weinig ervaring
heeft als gespreksleider en, hoewel zijn boeken vaak vertaald zijn, geen
ervaringsdeskundige is. Hij gaat in op enkele realia, zoals in de vertaling van
De omweg, namelijk dat men in Engeland geen vijf doosjes paracetamol kan
bestellen en vraagt naar de herkomst van de titels van de genomineerde boeken.
Bussink zegt dat de uitgever de titel bepaalt na overleg met de vertaler. Kaas
vond De waarheid omtrent Marie net iets versluiender dan De waarheid
over Marie. Vlek zegt dat de titel Alsof het voorbij is door een
marketingbureau is bedacht. Hij was evenmin te spreken over de omslag. Anna van
Athenaeum Boekhandel Haarlem vindt de, over stenen stappende, jongen te jong.
Zij vermoedt dat die met het oog op de vrouwelijke lezer is gekozen. Bakker
pleit voor een eenvoudige omslag zoals in de Minuit-serie waarin La vérité
sur Marie uitkwam. De vertalers komen, na een vraag van Bakker over de aard
van de vertaler, uit op taalgevoel, inlevingsvermogen en een dienende houding.
Anna dankt de vertalers voor hun arbeid. Het applaus kondigt meteen het slot
aan.
Op dinsdag 19 juni a.s. wordt in Rotterdam de winnaar
bekendgemaakt.
Hier
het Volkskrant artikel Schaduwkunstenaars, 2 februari 2007, hier
meer over de Europese literatuurprijs, hier
drie vragen aan Gerrit Bussink, hier mijn recensie van
Alsof het voorbij is, hier
de eerste bladzijden van De waarheid omtrent Marie.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten