De keizer aller ziektes, Siddhartha Mukherjee, VPRO-boeken 13 februari 2011

Een ontmoeting met kanker.

Het is een onderwerp dat ons allen raakt, waar ieder van veraf of dichtbij in persoonlijke zin mee geconfronteerd wordt, de ziekte die vroeger - en soms nog steeds - niet bij naam werd genoemd maar met één letter aangeduid. Ik herinner me uit 1986 de aangrijpende driedelige documentaire Levensberichten van Cherry Duyns in een afdeling van het VU-ziekenhuis te Amsterdam, waarin een oudere man sceptisch over zijn toestand oordeelde maar daarmee zijn bodemloze wanhoop blootgaf.

De Amerikaanse oncoloog Mukherjee behandelde zes jaar geleden een vrouw bij wie de kanker steeds terugkwam. Hij wilde meer weten over het verleden van de ziekte, die al vierduizend jaar oud is, maar kon niets vinden en begon daarom zelf aan een biografie, zoals hij zijn boek noemt.
De titel heeft hij ontleend aan een uitspraak van een negentiende eeuwse arts Keizer aller ziektes, koning van onze angsten en geeft aan welk een majestueuze ambiance de ziekte omringt. In diezelfde negentiende eeuw kwam men door de microscoop meer over de ziekte te weten. De Duitse arts Rudolph Virchow ontdekte dat kanker te maken had met een teveel aan en een abnormale groei van cellen.

Mukherjee probeerde de persoonlijkheid van kanker te leren kenen. Hij las er duizend boeken over en leerde dat tamoxifen ontdekt werd door een Schotse arts die met een schaapsherder praatte over zijn kudde. Wezenlijk is de diversiteit van kanker. Zijn gezicht verandert met de tijd. Er zijn heel verschillende borstkankers en hersentumoren en dat maakt de ziekte is moeilijk te begrijpen, maar het heeft in ieder geval allemaal te maken met veranderingen in de cel. 

Er zijn vele manieren om een medische geschiedenis te belichten, maar Mukherjee stapte naar de frontlinie, sprak met patiënten en gaf de ziekte daardoor een menselijk gezicht. Er is geen formule voor de dood, zegt hij. Hij vergelijkt het met het voelen van de pols en het aangaan van een gesprek daarover met de patiënt. Hij ontmoette een vrouw die een zombie werd en niets meer voelde en zegt daarover dat de dokter zichzelf moet ‘dezombiseren’ (als dat tenminste de Nederlandse vertaling van dezombinize is). Literatuur helpt daarbij. In  Ziekte als metafoor beziet Susan Sontag ziekte met een antropologische blik. Het is de nachtzijde van het leven. Wij krijgen er allen mee te maken. We hebben wat dat betreft allemaal twee paspoorten. 

‘Zal kanker verdwijnen?’ vraagt Brands.

Mukherjee zegt dat de genen een noodzakelijk deel van onze erfenis zijn. Kanker leeft in ons lichaam en kan niet bestreden worden als polio. Kankercellen zijn eigenlijk betere cellen omdat ze willen groeien. Hun macabere volmaaktheid blijkt uit het feit dat de cellen van een vrouw die al jaren dood is, Henriëtte Lacks, in het laboratorium gewoon doorgroeien.

Maggie Jencks, een landschapsarchitecte die borstkanker kreeg, schreef dat het voelde alsof ze zonder parachute uit een vliegtuig werd gegooid en in een onbekende wereld terecht kwam.

Brands vraagt over de respons op het boek. Die is groot. Mukjerhee was zeer te spreken over een commentaar van een lezer die meende dat de dokter zijn verhaal beschreven had, hetgeen betekent dat het persoonlijke verhaal tegelijk het verhaal van iedereen is.

Mukherjee kan boeiend vertellen en lijkt me een sympathieke arts, die je graag aan je bed zal hebben, als je zelf in dat onbekende nachtlandschap landt.    

aangepast27 september 2011 om 7:47 uur.