De kunst van de vrijheid

Opdat we niet vergeten.

De beelden van het Tahrirplein maakten veel los. Die onstuitbare drang van mensen naar vrijheid, van het zich bevrijden van het juk, van het afwerpen van ketens. Het waren een soort oerbeelden, archetypische voorstellingen over de ontwikkeling van de mensheid die als individu, maar ook collectief op eigen benen wil staan en zelf wil uitmaken hoe het de toekomst invult. Zoiets gaat met vallen en opstaan, zoals de huidige ontwikkelen in Tunesië en vooral in Syrië aantonen.

Vrijheid is een begrip dat door allerlei filosofen, politico- en andere logen uit ten treuren is verkend. Het kent vele facetten zoals bijvoorbeeld in Janis Joplins befaamde regel Freedom is just another word for having nothing left to lose. http://www.youtube.com/watch/ In het liberalisme bestaan heel verschillende visies op vrijheid, zoals de klassiek liberale, de conservatieve en de sociale. Ik zou daaraan nog de anarchistische en de spirituele visie over vrijheid aan kunnen toevoegen. Al die gezichtspunten hebben met verschillende mensbeelden te maken: is de ene mens voor de ander een wolf, zijn zij allen lammeren die graag in een kudde leven of leeft men het liefst alleen? Vrijheid heeft daarnaast een maatschappelijke component. Het mensbeeld is gekoppeld aan een maatschappijbeeld. Wie de menselijke natuur als goed ziet, heeft een andere maatschappij voor ogen dan wanneer men die als slecht ziet. De discussie daarover gaat eindeloos door. Na de links - rechts tegenstelling in de vorige eeuw tussen een sociale dan wel een individualistische maatschappij, drongen in de jaren negentig, onder invloed van het falen van het communisme, liberale invloeden in de socialistische traditie door. Vadertje Staat was niet meer een milde oude man waarbij iedereen kon uitrusten, maar een eigenzinnige slokop, die de vrijheid insnoerde met regels. Het initiatief moest meer aan de burger gelaten worden. Staatsbedrijven werden geprivatiseerd maar of we daar beter van geworden zijn is de vraag. De zorg lijdt onder mensonwaardige productie-eisen, het eerbiedwaardige beroep van postbode om maar wat te noemen, die ook nog een sociale functie had, is door de concurrentie verhoudingen ter ziele gegaan.

In de anarchistische betekenis is de grootst denkbare individuele vrijheid mogelijk. De mens is goed en moet zich bevrijden van alle knellende banden die de staat hem oplegt. Dan zal hij opbloeien. Bakoenin zal nooit bedacht hebben dat grote private ondernemingen de macht zouden grijpen. Hij dacht dat men zich op basis van vrijwilligheid zou verbinden, dus een soort van vakverenigingen, die samen tot de beste oplossingen voor problemen zouden komen. Ook Marx kwam uiteindelijk na een periode van Verelendung bij een gepacificeerde maatschappij uit.

De spirituele visie kwam ik laatst tegen in een artikel van Ramsey Nasr, getiteld De eigen cultuur wordt gebruikt als schild. Zie http://www.ramseynasr.nl/web/Artikelpagina/De-eigen-cultuur-wordt-gebruikt-als-schild.htm/
Nasr keek ook naar de mensen op het Tahrirplein en ervaarde een kloof tussen hen en ons vrije leven. Hij kon zich nauwelijks voorstellen dat ze met ons zouden willen ruilen. Door zijn ervaringen in Birma had hij begrepen dat vrijheid niet het vervullen van verlangens is, maar het weten omgaan met gebreken. Geluk bestaat niet uit bezit, maar omgekeerd uit geven. Juist omdat we in het Westen steeds meer willen hebben, worden we steeds ontevredener.

Het is ongetwijfeld gemakkelijker om de vrijheid te koesteren dan die te bezitten. Dat is hetzelfde als kinderen die vol vuur van sinaasappelkistjes, planken en oude kleden en gordijnen in de achtertuin een tent bouwen en niet zo meer weten wat ermee te doen als die eenmaal klaar is. Wellicht was het ook het beste om die voor het donker weer af te breken. Met onze maatschappelijke ordening zal dat niet zo gauw gaan, maar toch klinken er geluiden om alle verworvenheden ongedaan te maken en weer opnieuw te beginnen. Het vervelende is alleen dat juist de machtigen daarmee in het voordeel zijn. Het gaat erom een andere orde te scheppen die recht doet aan dier, mens en milieu en dus duurzaam en sociaal moet zijn.

Niet de globalisering is het probleem, zoals Bas Heijne stelt (zie mijn verslag van Buitenhof, op maandag 9 mei j.l. ) maar de grondslag waarop onze samenleving berust en de manier waarop de economie georganiseerd is. Dat mensen dichterbij elkaar komen, lijkt me geen bedreiging te zijn, maar juist een welkome verruiming en doorbreking van het ons kent ons idee. De vrijheid wordt om zeep geholpen door de economische orde die ons steeds meer insnoert, individueel en collectief, zoals de Grieken op het ogenblik aan den lijve ondervinden.   

Maar dan nog. De mens is veroordeeld tot vrijheid, zegt het existentialisme. Waarmee ze bedoelen dat vrijheid niet komt aanwaaien maar dat ze een opgave is die met veel moeite eigen gemaakt en vernieuwd moet worden, hetgeen een zaak is van de in ongenade geraakte kunst en cultuur. Van literatuur dus ook. Van het Literaturfest bijvoorbeeld om maar een kleinschalig initiatief te noemen dat ik op dinsdag 10 mei j.l. besprak. Maar ongetwijfeld weet u sprekender voorbeelden.