Dick Swaab, Zomergasten, VPRO 31 juli 2011

De mens gereduceerd tot één orgaan.

Neurobioloog Dick Swaab is hersenonderzoeker, heeft net een dik boek over dat onderwerp geschreven dat onder de titel Wij zijn ons brein (2010) als een warm brood over de toonbank gaat.Hij stelt dat de hersenen de geest voortbrengen. Het leven is toevallig, de vrije wil bestaat niet.Op het schilderij De anatomische les van Dr. Deijman zien we dat iemand de schedel wordt gelicht. Swaab doet dat ook regelmatig, met het idee dat hij dan iemands hele leven vasthoudt.

Hoewel ik me afvroeg of het programma met zo’n uitgangspunt interessant kon worden, was het volgende fragment meteen fascinerend. Provo en medicijnenstudent Bart Huges legt uitvoerig uit hoe hij een gaatje in zijn hoofd heeft geboord om in een toestand van voortdurende trance te geraken. Swaab legt vervolgens uit dat Huges nooit door de harde schedellaag is gekomen en in een zachtere, sterk doorbloede laag is blijven steken, maar dat het placebo effect net zo goed werkt.

Het programma is erop vooruit gegaan omdat de VPRO er, heel eigentijds, een tweede scherm bijplaatst waarop we een tijdlijn kunnen volgen met extra informatie en de mogelijkheid te reageren via Twitter http://live.vpro.nl/#gast. Al zijn de tweets eerder melig dan to the point. Als Jelle Brandt Corstius opmerkt dat de animaties - of misschien moet ik zeggen special effects - in het filmfragment van The birds (1063) heel modern overkomen, twittert iemand dat JBC te lang in Rusland heeft gezeten en als er een hele dikke jongen verschijnt die vanwege het syndroom van Prader-Willi door voedsel nooit verzadigd raakt, roept iemand waar de gevulde koeken zijn.  

Hersenonderzoek zit, anders dan twintig jaar geleden, sterk in de lift. Door verbeterde technieken zijn de hersenen een interessant onderzoeksgebied. We gebruiken, zo heb ik wel eens begrepen, maar een klein gedeelte van onze hersenen en we zijn tot veel meer in staat, al zal dat hopelijk niet in de richting gaan van de man met wie het programma afsluit, de wat zielige autist Kim die model stond voor Rainman en die een verbluffend aantal feiten oplepelt.

Swaab is een aimabele man, al komt hij professoraal over. JBC voelt hem aan de tand over  

zijn opvoeding. ‘Als mijn cijfer s goed waren, kon ik doen wat ik wilde,’ zegt Swaab. Zijn zus denkt daar anders over. Ze vond dat ze thuis moeilijk over emoties konden praten. Hun vader zei dat ze maar op haar kamer moest gaan huilen en weer terug komen als ze uitgehuild was.

Een en ander is wellicht te verklaren door de oorlog die zwaar op de Joodse familie inhakte. De vader van Swaab liet zijn schedel meten om daarmee een certificaat te verkrijgen waarin stond dat hij een ariër was en later dook hij onder in hun huis en werkte aan zijn proefschrift, terwijl zijn vrouw op een neer reed naar de bibliotheek. Een oom van Swaab en zijn gezin werden afgevoerd. Over het verdriet werd nooit gesproken. De vader verdrong het en kon daar volgens Swaab goed mee omgaan.

De collectieve waanzin zit diep in ons geworteld, zegt Swaab, en heeft een evolutionaire basis. Door de vrees voor voedselgebrek worden mensen, die anders zijn, gelabeld en vernederd. Zoiets zien we ook nu weer. Een open democratische houding kan ons waarschuwen tegen valse profeten.  

Zelf bleef hij als hongerwinterkind lang in de baarmoeder. Volgens hem hebben leeftijdsgenoten eerder kans op depressie en schizofrenie. Chemische stoffen beïnvloeden de ontwikkeling van de foetus. Swaab begrijpt niet dat zwangere vrouwen roken of drinken, maar wil dat niet verbieden. Eerder zien hij daarin een taak voor een arts.

Na een uitstapje naar de gedeukte hersenen van Mohammed Ali komen we bij de wanen, zoals van Carole (Catherine Deneuve) in de film Repulsion (1965) van Polanski. Hallucineren kan behalve door stress ook door eenzaamheid opgewekt worden. Door te weinig prikkels gaan de hersenen zelf beelden aanmaken, waarbij men meent dat die van buiten komen. Ik begreep dat Swaab profeten als Mozes, Jezus en Mohammed ook dat soort verschijnselen toedichtte. Hij noemt Gerrit Klein, staatssecretaris in het kabinet - Den Uyl, die het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek wilde opdoeken, maar gestraft werd met wanen en depressies en daarover het interessante Over de rooie (1994) schreef, maar er wel aan ten onderging. Volgens Swaab hangt de sterke toename van depressie in Nederland samen met de verbeterde diagnostiek en wordt die te snel gesteld.

Het is jammer dat JBC niet, zoals zijn vader eerder in zijn columns tegen Buikhuizen, meer weerwerk biedt en zich verschuilt achter het excuus dat hij geen wetenschapper is. De enige keer dat JBC echt tegen hem ingaat, naar aanleiding van misleiding door Dr. Money over genderidentiteit, is het meteen raak. Als Swaab heeft verklaard dat de geslachtsidentiteit vastligt in de baarmoeder, merkt JBC op dat de zomergast van de week daarvoor pas met zijn 45ste wist of hij zich een man of vrouw voelde, waarop Swaab meteen inbond.

Misschien moet JBC geen existentiële vragen stellen aan een man, die de mens reduceert tot één orgaan en aan het menselijk bewustzijn geen betekenis toekent. Swaab acht talent van groter gewicht dan opvoeding. In Mao’s last dancer (Beresford, 2009) ziet hij het selectiemechanisme terug zoals dat wordt gehuldigd in het Chinese onderwijs. Ik weet niet of hij dat als juist beoordeelt, maar hij vindt wel dat mensen met afwijkingen, zoals pedofielen, begeleiding behoeven, opdat ze niet over de schreef gaan. Hij heeft geen goed woord over voor de burgemeester van Eindhoven die een pedofiel toegang tot de stad verbood. Dat is volgens Swaab vragen om problemen. Door het straffen van criminelen verandert men niets aan de hersenen, maar het helpt wel om normen te stellen en herhaling te voorkomen. Aan het eind van het programma zegt Swaab dat het wonderlijk vaak goed gaat, maar dat mensen met pech ondersteuning verdienen.  

JBC vraagt of Swaab jaloers is op mensen die wel in de vrije wil geloven. Swaab antwoordt dat hij ook in die illusie leeft maar dat hij ook goed zou kunnen bestaan zonder dat waandenkbeeld. Als hij echter wat gaat mankeren kiest hij voor een zelfgekozen eind. Dat valt te verwachten van iemand die een beperkte visie op de mens heeft.

JBC wijst nog op de aangrijpende documentaire Voor ik het vergeet (2008) van Nan Rosens over Alzheimerpatiënt en chemicus Paul van Eerde die omringd door zijn gezin euthanasie pleegt. Vanavond te zien op het themakanaal Holland Doc.

aangepast 1 augustus 2011 om 16:15 uur.