Bilderdijk Superstar, lezing van Rick Honings, Grote Kerk Haarlem, 12 december 2014

De fancultuur rond Willem Bilderdijk

Rick Honings spreekt in de sfeervolle Grote Kerk in Haarlem de vijfde, tweejaarlijkse lezing uit over Willem Bilderdijk (Amsterdam 7 september 1756- Haarlem 18 december 1831). Die gaat over fancultuur. In 2013 kwam de biografie De gefnuikte arend uit; het leven van Willem Bilderdijk uit, geschreven door Honings en Peter van Zonneveld. Ze kregen daarvoor verschillende prijzen. 

Nadat het toegestroomde publiek welkom is geheten door de fraai uitgedoste Gebroeders Grimm en herenorkest de Teisterband, leidt Ruud Douma, de bevlogen secretaris van Stichting Bilderdijk Haarlem de spreker in. Douma vertelt dat Bilderdijk, door Johan Huizinga de Grote Ongenietbare genoemd, zich met de titel graaf van Teisterbant tooide. Hij nodigt de Teisterband meteen uit op zijn begrafenis en zegt dat alle aanwezigen daarbij ook welkom zijn, al weet hij nog niet wanneer. Hij vindt het spijtig dat de herdenking niet zoals gewoonlijk op de sterfdag van Bilderdijk kan plaatsvinden, maar dan eist Serious Request de aandacht op, een evenement dat door Bilderdijk als Haarlemse herrie bestempeld zou zijn. Bilderdijk Superstar zingt Douma met veel lef aan het eind van zijn inleiding op de wijs van Jesus Christ Superstar.

Honings stelt de vraag wie de bekendste Nederlandse schrijver uit de negentiende eeuw is. Welke criteria legt men daarvoor aan: de verkoop van de boekwerken, het oordeel van de kritiek, de mate waarin het werk de tand des tijds doorstaan heeft of de mate van bewondering die de auteur ten deel viel? Hij noemt Lord Byron als voorbeeld van de laatste maatstaf. Die kreeg stapels liefdesbrieven en bij leven al een wassen beeld. Alleen Bilderdijk kan Byron in dat opzicht evenaren. Een kermisexploitant ging in de jaren dertig van de negentiende eeuw rond met het beeld van Bilderdijk. Dat was een publiekstrekker. De jonge Nicolaas Beets volgde de excentrieke Bilderdijk met zijn anachronistische kniekousen en pruik op straat. Aan het einde van de eeuw nam de roem af door de opkomst van schrijvers als Busken Huet, Multatuli en de Tachtigers.

Een kenmerk van beroemdheid is de fancultuur die eruit voortkomt. Voorbeeld hiervan is het literair toerisme, zoals Goethe ten deel viel. Zijn huis in Weimar wordt veel bezocht. In Leiden kreeg Bilderdijk tot zijn ergernis al veel fans aan de deur, maar zijn laatste jaren in Haarlem waren wat dat betreft een echte foltering. Zijn graf in de Grote Kerk werd een pelgrimsoord. Behalve fancultuur, zich uitende in lofdichten, was er ook anti fancultuur. In de Arnhemse Courant werd gesteld dat Bilderdijk het licht van de Verlichting probeerde te doven. Hij werd als tegenstander van de aardappel zelfs verantwoordelijk gesteld voor de coloradokever die de aardappeloogst vernietigde. Onder leiding van Douma zingt men het satirische lied D’Aardäppel leve! op de wijs van O kom er eens kijken.

Honings bespreekt vier kandidaten die in aanmerking komen als grootste fan van Bilderdijk:

-          De Rotterdamse koopman Adriaan van der Hoop jr. die uien at om zijn dranklucht te maskeren, de poëticale ideeën van Bilderdijk overnam en op zijn sterfbed in 1841, 39 jaar oud, de gewaarwordingen van zijn bewonderde voorbeeld imiteerde.      

-          Gerrit van de Linde alias De schoolmeester, die in 1833, na een affaire met de vrouw van zijn hoogleraar, naar Londen vluchtte en zich daar dicht bij Bilderdijk voelde omdat die daar ooit ook verbleef. Van de Linde uitte zich in zijn correspondentie met Jacob van Lennep zeer ontstemd over de dood van Bilderdijk. In 1852 tijdens een bezoek aan zijn geboorteland sprak hij net als Bilderdijk zijn weerzin uit over het roken van tabak.

-          Isaac Da Costa (1798-1860) die in Leiden studeerde en daar contact had met zijn leermeester, wiens religieuze en poeticale ideeën hij overnam. Naast bewondering was er ook een hechte vriendschap tussen de twee. Da Costa noemde zijn zoon Willem, waakte bij het sterfbed van Bilderdijk en bleef in literaire zin zijn hele leven met zijn idool bezig.

-          De Rotterdamse verzamelaar Jan Wap (1806-1886) die - vergelijkbaar met de cultus rond het dode lichaam van de verdronken dichter Shelley - een prent liet vervaardigen van Bilderdijk op zijn doodsbed, een gipsen afdruk van diens gelaat liet maken (waarbij diens wenkbrauwen bleven kleven, nog steeds te zien in het Bilderdijk Museum in Amsterdam) en zelfs een afgietsel van zijn rechterhand. Daarnaast verzamelde hij brieven van Bilderdijk, voorwerpen als diens haarlokken en buste en handschriften van familieleden.  

Honings kan tenslotte niet zeggen wie de grootste fan is. Aan de stroom van fans kwam geen einde. In de twintigste eeuw kwamen Godfried Bomans, Gerrit Komrij en Boudewijn Buch erbij. Misschien moet de grootste fan nog wel geboren worden.  

Na de lezing van Honings overhandigt dichter, beeldend kunstenaar en boekenmaker George Moormann de eerste exemplaren van WILLEM. Ceci n’est pas un glossy, een speciale uitgave van de Zingende Zaag. Speciaal hierin zijn de door zijn moeder ingebonden haarlokken van onder andere Willem Bilderdijk, Dichter des Vaderlands Anne Vegter Dolly Bellefleur, Dieuwertje Blok, Wim Brands, Carine Crutzen, Nico Dros, Pam Emmerik, Leoni Jansen, George Moormann, Peggy Verzett. Heel misschien treft men daarin zelfs een van de drie snorharen van Piet Gerbrandy.

De boeiende herdenking gaat door met Acht overwegingen bij het graf van de dichter door dichter en tekenaar Wim Hofman. Uit deze overwegingen die uitlopen op een klacht en steeds gepaard gaan met het uitblazen van een kaarslichtje waardoor steeds meer het donker intreedt, blijkt dat Hofman ook nog een verdienstelijk muzikant is. Na fraai orgelspel van Anton Pauw volgt de kranslegging en daarna lezen twee leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Haarlem hun op Bilderdijk geïnspireerde gedichten voor. Waarlijk een cultureel evenement van hoog niveau.  

Hier mijn verslag van de lezing uit 2010, gehouden door Peter van Zonneveld. Twee jaar geleden was ik afwezig, ik meen me te herinneren dat de vrieskou me tegenhield.

aangepast zondag 14 december 16:26 uur na twee correcties Ruud Douma.