Umberto Eco in VPRO-Boeken, 6 maart 2011

Over de wens de oneindigheid te benoemen.

De schrijver van indrukwekkend bestsellers als De naam van de roos en De slinger van Foucault, literator en scherpzinnig wetenschapper met een enorme reputatie op het gebied van de semiotiek oogt als een vriendelijke oom, die een vest draagt, neef Wim graag vertelt over zijn boekenbezit en zijn eigen wijze grapjes heel vermakelijk vindt.

Neef zet de toon door hem een lepel en een boek voor te houden, een idee uit een project dat hij samen met Jean-Paul Carrière deed. Daarin stelde hij dat deze uitvindingen nooit zullen verdwijnen. Boeken, waarvan Eco er zelf veel bezit, zijn de beste kennisdragers die er zijn. We weten niet hoelang digitale informatie meegaat, want de hardware verandert steeds. Een scherpzinnige vaststelling van een oude baas, die geen conservatieve heer is, wars van de moderne tijd, want hij bezit zelf acht computers. Hij ontkent dan ook niet dat de iPad nuttige functies vervult, bijvoorbeeld voor een rechter die een dossier moet lezen van drieduizend bladzijden of een middelbare scholier die met minder last op zijn rug naar school hoeft te gaan, maar toch is de iPad minder tastbaar dan papier. Hij noemt zelf een boek uit zijn kindertijd waarin nog zijn naam staat. Zoiets kan in de digitale wereld niet.

Voor jongeren is internet gevaarlijk omdat de informatie niet vooraf gefilterd wordt en men de waarde ervan niet kan beoordelen. Zelf vergelijkt hij de informatie altijd tenminste met die op twee andere sites. Zoals televisie een uitvinding was om de armen van geest te laten delen in de cultuur, zo is de computer een uitvinding voor de geestelijk rijken, want zij nemen het niet meteen aan als er op internet iets foutiefs over bijvoorbeeld de holocaust wordt beweerd.

Eco heeft een voorliefde voor lijstjes, voor opsommingen. Het is voor hem een fascinerende manier om de oneindigheid te benoemen. Het Louvre vroeg hem een tentoonstelling in te richten en die ging dus over lijsten. Ook zijn romans zitten vol lijstjes. Lijstjes zijn, om het net iets anders te zeggen, een reactie op ons onvermogen de oneindigheid te benoemen. Eco noemt als voorbeeld de manier waarop een moeder voor haar kind een tijger beschrijft, namelijk door diens eigenschappen te benoemen.

Het gesprek gaat verder over De begraafplaats van Praag, waarvoor Eco toch dezer dagen in Nederland op bezoek is. Hij is daar vijf jaar geleden aan begonnen. Meestal werkt hij zes jaar aan een boek. Hij laat het soms ook enkele maanden liggen, tot hij ongeduldig wordt. Zijn boeken beginnen allemaal met een beeld, heeft hij zelf ontdekt. De naam van de roos begon met het beeld van de vergiftiging van een monnik en De slinger van Foucault met een slinger en een trompet. Zijn laatste boek met het beeld van een vervalsing.

Hij is geïnteresseerd in vervalsingen omdat hij in de waarheid geïnteresseerd is, hetgeen hem een smakelijke lach van neef Wim oplevert. Sommige mystificaties hadden grote gevolgen, zoals het geschrift Protocollen van de Wijzen van Zion dat uiteindelijk naar de holocaust leidde. Toen in 1921 in de London Times werd vastgesteld dat de uitspraken daarin niet deugden, nam de belangstelling zelfs toe. Volgens Eco omdat mystificaties onze vooroordelen bevestigen.   

Hoofdpersoon Simone Simonini is een meestervervalser. De andere negentiende eeuwse personages in het boek hebben werkelijk bestaan en ook hun uitspraken zijn op de werkelijkheid gebaseerd.

‘Hoe moeilijk is het om de negentiende eeuw te begrijpen,’ vraagt neef Wim.

Eco: In die eeuw zijn de belangrijkste uitvindingen gedaan die we nu gebruiken zoals de radio, de vulpen en de auto. Het was een tijd van positivisme in de wetenschap maar tegelijk ook van occultisme.

‘Is het in onze tijd niet hetzelfde?’ roept neef Wim.

Eco: We zoeken compensatie voor onze intellectuele kijk in zaken als handlezen.

‘Is een geheim iets dat we al weten?' wil neef Wim tenslotte weten.

Eco: Een echt geheim is leeg. Dan zijn er ook nog de geheimen waarmee de geheime agenten schermen of die tegenwoordig op WikiLeaks openbaar gemaakt worden. Maar die bevatten niet nieuws, want anders zouden die niet geloofd worden, zegt oom tenslotte en ik meende te zien dat hij neef een knipoog gaf.