Max Havelaar, klokkenluider avant le lettre.

De documentaire Max Havelaar leeft van de oude rotten Fillekers en Ter Horst deed me denken aan de biografie van Dik van der Meulen Multatuli. Leven en werk van Eduard Douwes Dekker (2002), die vorige week zaterdag in Trouw als de favoriete biografie van de recensenten werd verkozen. Ik maakte er in een tijd dat ik nog geen recensies schreef een spaarzame aantekening over, die gaat over het ontstaan van de arbeidersbeweging, omdat ik daar ooit een scriptie over schreef. Van der Meulen zegt dat een sluitende definitie van die beweging, die in Nederland laat op gang kwam, vermoedelijk niet te geven is en dat het zoiets betekent als een min of meer georganiseerd streven van arbeiders naar meer kennis en invloed. Eduard Douwes Dekker (1820 –1887) herinner ik me uit de biografie als een  rechtlijnig en weerbarstig man.

Max Havelaar, dat opkomt voor de rechten van de Indische bevolking, is nog altijd een van de belangrijkste Nederlandse boeken en ook veel vertaald. Het schokte en trilt nog steeds na. In 1892 verscheen de eerste toneelbewerking, in 1976 werd het verfilmd met Peter Faber in de hoofdrol. Later verscheen ook de musical. Max Havelaar is eveneens een keurmerk voor fair-trade producten. In de documentaire kunnen velen de beginregels Ik ben makelaar in koffie en woon op de Lauriergracht 37 nazeggen. Kader Abdolah opent het boekenweekgeschenk De kraai ermee.

Multatuli was regent in Labak, waar de bevolking werd uitgezogen door de eigen hoofden. Nederland liet hen hun gang gaan en spuugde de klokkenluider uit. Hij vocht na zijn ontslag voor  eerherstel. Het boek bestaat uit een Indisch en een Nederlands deel, die handig in elkaar gemonteerd zijn, zegt Hans van den Bergh, redacteur van de Volledige Werken. Het verhaal wordt gepresenteerd door Droogstoppel die de papieren in handen krijgt van Sjaalman. De laatste brengt hem er toe het boek uit te geven om aldus het koffiegebruik te stimuleren. Door de constructie ontstaat een mooie spanning. Het tragische liefdesverhaal over Saídja en Adinda is volgens Van den Bergh de kern van het boek. Daarin brengt Multatuli indachtig zijn uitspraak ‘Wat verdichting is in het bijzonder wordt waarheid in het algemeen’ de Javanen tot leven. Max Havelaar is een aanklacht, verpakt in romanvorm en met een vlammend slot. De kamervragen die na publicatie volgden, deden Dekker goed, zegt Dik van der Meulen, maar hij werd kwaaier toen hij niet bereikte wat hij wilde. 

Elsbeth Etty vertelt dat het conservatieve kamerlid Jacob van Lennep de eerste druk in 1860  censureerde omdat hij bang was voor een opstand onder de Indische bevolking. In 1874 kwam er een vierde, herziene druk uit, waarbij Multatuli, die het manuscript aan Van Lennep had weggegeven, de feiten uit zijn hoofd moest oplepelen en daarbij veel fouten maakte.

Etty zegt dat hij ook opkwam voor de rechten van de vrouw. Hij verafschuwde het feit dat Droogstoppel vond dat zijn dochter hem seksueel ten dienste stond, iets wat we tegenwoordig seksuele intimidatie of erger zouden noemen. Multatuli stelde zijn eigen huwelijk als ideaal voor terwijl zijn verhouding met Tine in de praktijk heel anders was.

Van der Meulen noemde Multatuli een radicaal denker, maar niet op het gebied vna de koloniale politiek. Hij was voor het cultuurstelstel, dat verordonneerde dat op een gedeelte van het koloniale gebied exportproducten verbouwd werden. Hij was zowel een verdediger van de armen als een kolonisator, zegt de huidige onderregent van Lebak, die de erfenis van Multatuli commercieel wil uitbuiten.

Gijsbert van Es maakte een hertaling, die niet bij iedereen in goede aarde viel. Van den Bergh maakte zich boos over allerlei (onnodige) aanpassingen.  Van Es zegt dat Multatuli nog steeds acteel is als het gaat om corruptie, uitbuitng en bestuurlijk machtsmisbuik. Ambtenaren moeten soms nog steeds de belangen van hun baas afwegen tegen de waarheid en staan in dubio om duistere zaken aan de grote klok te hangen. Hoewel Multatuli nooit kamerlid werd, verkondigde hij als rondreizend redenaar duidelijk zijn mening.  Volgens Etty zijn er tegenwoordig nog genoeg Droogstoppels die opportunisch macht en rijkdom nastreven. Dirk Scheringa is een typische vertegenwoordiger van hen, zegt Van Es. 

Aan het slot van het boek walgt Multatuli van zijn eigen maaksel en wendt hij zich tot koning Willem III: ‘Aan u durf ik met vertrouwen vragen of’’t uw keizerlijke wil is: Dat Havelaar wordt bespat met de modder van Slijmeringen en Droogstoppels? En dat daarginds uw meer dan dertig miljoen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in uw naam?’ 

De drie uur durende film wordt vanavond en morgenavond op Nederland 2 vertoond. Gaat dat zien!