‘De schilderkunst’ van Vermeer (2005), documentaire van Lucie Donahue

De eerste cinematograaf onder de schilders

In de boeiende serie The private life of a masterpiece mag een werk van Johannes Vermeer (1632-1675) niet ontbreken. Van de vierendertig doeken die hij maakte koos men niet Het meisje met de parel of Het melkmeisje maar De schilderkunst, ook wel Allegorie op de schilderkunst genoemd, een pronkstuk van Vermeer dat eventuele kopers voor zijn werk moest winnen.

In de zeventiende eeuw was er veel concurrentie onder de schilders. Hun werk was geliefd bij rijke koopmannen. Ieder had zijn eigen specialisme. Vermeer schilderde intieme huiselijke taferelen, maar werd daarin tegengestreefd door Pieter de Hooch. Op een moment dat er een mogelijke Franse koper in het atelier van de arme, bij zijn schoonmoeder inwonende, Vermeer kwam, had hij niets om te laten zien, terwijl hij elf kinderen had en er brood op de plank moest komen. Hij begon daarom in 1663 aan De schilderkunst die zijn kunnen moest tonen. Zeven jaar later was het af. Hij verkocht het schilderij, dat groter is dan zijn andere doeken, nooit.

In de documentaire spreekt het publiek dat het doek in het Kunsthistorisches Museum in Wenen zich bewonderd uit over de serene sfeer en de mystieke blik van het zwaar beladen meisje met de neergeslagen ogen, die door de vanaf zijn rug getoonde schilder wordt vastgelegd. Sommige specialisten denken dat zij Catherina is, de vrouw van Vermeer die vaker model stond. Het witte gezicht de blozende wangen en het kuiltje in de kin werd in die tijd zeer appetijtelijk gevonden. Vermeer schilderde vaker alleen staande vrouwen. Op achttien werken komen ze voor. Uit de röntgenfoto’s blijkt dat Vermeer goed voorbereid van slag ging. Het is zelfs mogelijk dat hij er een camera obscura bij gebruikte. Een Amerikaanse professor probeerde het procedé in een studio te kopiëren. Anderen menen dat het om een ideale jonge vrouw in een ideale ruimte ging, want een marmeren vloer was onwaarschijnlijk in het atelier van Vermeer en de schilder is ook veel te groot in vergelijking met het meisje. Het zou, derde optie, ook kunnen dat Vermeer uitging van een camerabeeld maar dat zelf invulde. Een verklaring daarvoor vormt een speldengaatje in het doek, waaraan Vermeer een touwtje hing om de loodlijnen te bepalen. Ook in andere doeken zijn dat soort gaatjes te vinden. De voorwerpen die het meisje met de lauwerkrans op haar hoofd mee torst, zoals een boek en een trompet, zijn attributen van Clio de muze van de geschiedenis. Sommigen nemen dat de landkaart op de muur verwijst naar het katholieke geloof van Vermeer. De barsten erin geven de politieke spanningen in die tijd aan.

Na zijn dood liet Vermeer zijn vrouw achter met veel schulden. Catherina probeerde het doek te verdoezelen door het bij haar moeder weg te zetten, maar Anthonie van Leeuwenhoek, die over de schulden ging, spoorde het op en liet het veilen zonder vermelding van koper of prijs. Daarna verdween het doek honderd jaar uit het zicht. Op het moment dat het weer in beeld kwam stond er een andere naam onder, die van Pieter de Hooch, omdat diens werken meer opbrachten. In 1813 werd het doek gekocht door een Oostenrijks edelman. Door de opkomst van de fotografie herwon het doek aan waarde. Ook Hilter was er door geboeid. Die borg het op in München, om later deel uit te maken voor een enorme kunsttentoonstelling die hij in Linz wilde organiseren. De schilderkunst sierde zelfs de voorkant van de catalogus. Zover kwam het echter niet. Na de Tweede Wereldoorlog ging het weer terug naar Wenen. In de jaren tachtig maakte filmer Peter Greenaway zijn eigen provocerende versie van het doek. De Amerikaanse kunstenaar George Deem haalde de personen eruit om er zelf in te kunnen kruipen.

Hier een filmische impressie van De schilderkunst.