Retour hemel (2015), tweedelige documentaire van Mark Bos

Het leven een project, maar wel aangrijpend tentoongesteld

Journalist Mark Bos hoort op zesenveertig jarige leeftijd dat hij prostaatkanker heeft met uitzaaiingen naar de botten. Op 21 september 2012 toont de medisch specialist de plekken op de MRI scan die overeenkomen met de plekken op de botscan. Voor Bos geen reden om verslagen aan de kant te gaan zitten, maar actief te zoeken naar mogelijkheden om het onheil te keren.

Bos toont videobeelden van zijn persoonlijke omstandigheden, zijn twee huwelijken die zijn vast gelopen, de twee kinderen die hij nauwelijks meer ziet. Hij denkt zelfs dat de laatste scheiding van Natascha van invloed is geweest op het ontstaan van de kanker. Vijf weken na het fatale bericht is hij aan het strand en voelt zich goed. Hij heeft een nieuwe vrouw leren kennen met dochter die de kerst in een gelukkige sfeer bij hem doorbrengen. Twee maanden later staat hij voor de keuze om hormoonpillen dan wel injecties te gaan nemen. Het feit dat de injecties de testosteron afbreken maakt dat Bos, ondanks het feit dat de specialist dit nog niet eerder heeft meegemaakt, besluit het op pillen te houden. Hij gaat meer fietsen om zijn conditie te verbeteren. Hardlopen doet hij aanvankelijk niet vanwege het risico op botbreuken, maar later begint hij daar ook weer mee.

Het komt als een mokerslag binnen als hij in februari 2013 hoort dat er mogelijk uitzaaiingen in de lever zitten. Ook ontwikkelt hij borsten door de hormoonbehandeling. Zijn prille relatie is niet bestand tegen alle spanningen. Bos bekeert zich tot Wim Hof die zijn immuunsyteem beschermt door het bloot te stellen aan koude. Bos doet mee aan een retraite in Polen, waar men zich onderdompelt in water van rond het vriespunt en met bloot bovenlijf een besneeuwde berg op gaat. Na de eerste twijfel ontwaakt zijn innerlijke kracht zoals Hof voorspelde. Herboren keert Bos terug naar Nederland en gaat op bezoek bij de 62-jarige Hugo, die op eigen kracht zijn darmtumor klein heeft gekregen. Bos zet de schouders er nog eens onder. Hij houdt vast aan de methode Hof en vult dat aan met een suikerloos dieet. De scan in het AVL in april stelt hem tevreden. Om te weten of dat aan Hof dan wel aan de pillen ligt, stopt Bos met de pillen. Twee maanden later is de uitslag nog steeds goed, zodat men hem wil opereren en bestralen vanwege de grotere levensverwachting.

De euforie is van korte duur. Blaasproblemen maken van het sporten een moeizame zaak, al geeft het hem wel rust. Mij krijgen ze niet klein, verklaart hij huilend. In augustus worden de klieren rond zijn prostaat verwijderd. Hij besluit met de groep van Hof de Kilimanjaro te beklimmen, maar hoort door de telefoon dat de uitslag van de biopsie ongunstig is en dat hij niet bestraald wordt. Hij is nijdig op de arts die had gezegd dat hij na de operatie nog jaren vooruit kon. Als de kanker nog meer vat op zijn lijf gekregen heeft, slaat hij uit wanhoop aan de wijn. De volgende dag begint hij weer aan de hormoonpillen en aan psychotherapie. De tocht naar de Kilimanjaro in januari 2014 laat hij niet aan zich voorbij gaan, ook al blesseert hij zich tijdens de voorbereiding en loopt hij enige tijd op krukken. Hij hoopt dat het halen van de top niet alleen een fysieke betekenis heeft en stopt weer met de hormoonpillen.

De uitslag in april 2014 toont een breukje in zijn schaambeen aan die verantwoordelijk was voor zijn eerdere blessure. Erger zijn de afwijkende leverwaarden, die uitzaaiingen doen vermoeden. Bos zet door. Hij loopt de marathon van Rotterdam en volgt een reinigende Indiase thee ceremonie. Met Hugo gaat het slecht. Zijn darmkanker is terug en hij wil het leven niet rekken. Anders dan Bos is hij niet bang voor de dood. Tijdens het hardlopen bedenkt Bos zich dat hij alsnog voor hormooninjecties kan kiezen. De specialist ziet het als een bewijs voor zijn innerlijke balans. Bos zelf spreekt van een retourtje hemel.  

Het tweede deel draagt niet voor niets de titel Keihard terug op aarde, want met de hormooninjecties vanaf mei 2014 gaat het bergafwaarts met Bos. Zodanig dat producente Erica de montage moet overnemen. Bos doet nog van alles om het tij te keren. Met zijn loopmaatje Jennifer bereidt hij zich voor op de marathon van New York, zijn nieuwe vriendin Carolien maakt smoothies, Bos zoekt verder in het alternatieve circuit, maar wordt daar niet veel wijzer van. Het hernieuwde contact met Natascha doet hem goed. Hij vraagt zich daarbij zelfs af of de hormooninjectie zijn testosteronproductie wel vermindert. Rond de marathon van New York in februari 2015 gaat het echter mis. Bos hoort dat hij het beste een chemokuur kan doen, maar denkt zelf dat de laatste hormooninjectie niet goed gezet is en krijgt na een slopende dag zijn gelijk. Zijn relatie met Carolien is dan al bezweken. Toename van de kankercellen in zijn lijf doen hem besluiten om toch de chemokuur te ondergaan, maar die bevalt hem zo slecht dat hij het bijltje erbij neer gooit. Een week voor zijn dood vertelt hij nog in RTL Late Night dat doktoren meer aandacht moeten hebben voor de patiënt als individu. I am humming one of your songs van Ane Brun is een waardig besluit van dit project dat uit het leven gegrepen is, tentoongesteld in een aangrijpende documentaire.   

Hier de site van de NPO met daarop meer informatie.

Derde kwartaalbericht Allerhande maar vooral literatuur, 30 september 2015

De deur staat open

Terwijl de grote bedrijven zich buigen over de jaarcijfers en daarbij steeds meer hun duurzaamheid benadrukken - ik hoor Shell al pochen over het feit dat ze afzien van olieboring op de Noordpool -, kijk ik slechts drie maanden terug en constateer dat, ondanks de toegenomen chaos in de wereld, toch tekenen van een ommekeer zich aandienen. Net als tijdens de val van de Muur in de tijd van de onontkoombare opstand tegen de autoritaire maatschappij in de jaren zestig, is er een toenemende behoefte om de maatschappij anders in te richten.

De uitgestoken hand van Angela Merkel de door de oorlog op drift geraakte Syriërs enkele weken geleden toestak is heel wat behulpzamer dan de benepen geluiden die in de Nederlandse politiek te horen zijn en die een voedingsbodem vormen voor vreemdelingenhaat. De mechanismen die daarbij een rol spelen zijn zo langzamerhand bekend, maar de aard van de mens verandert niet snel. Gevoelens van onveiligheid begeleiden elk proces van verandering. Marja Vuijsje merkte afgelopen zondag tegen Wim Brands treffend op dat we allen ontworteld zijn. De vertrouwde maatschappij die we voor ogen hebben bestaat niet en nostalgie is een slechte raadgever. Leven is een permanent oefening in loslaten, zo besloot ze haar indringende oproep voor een betere omgang met elkaar.

In Europees verband is de herverkiezing van Tsipras een veelbelovend teken. Hij kan ervoor zorgen dat Europa eindelijk met schuldenverlichting komt en mogelijk zet dat de deur open voor andere veranderingen op economisch en ecologisch gebied. Zelfs Poetin lijkt te beseffen dat hij het niet alleen kan. Tijdens zijn voordracht voor de Verenigde Naties stlede hij voor een pact sluiten tegen Islamitische Staat zoals de geallieerden in de Tweede Wereldoorlog tegen Hitler.

Naomi Klein laat in haar nieuwe klimaatfilm This changes everything, afgelopen zaterdagavond geprojecteerd op de Amsterdamse Hemwegcentrale, zien dat de strijd tegen klimaatverandering de beste kans is die we ooit zullen krijgen om de democratie te versterken, de sociale ongelijkheid tegen te gaan, werkgelegenheid te scheppen en een einde te maken aan de ratrace en de consumptiedwang. ‘Haar boodschap dat de strijd tegen de klimaatverandering niet zwaar en zwart hoeft te zijn, kwam in ieder geval aan,’ schreef Hans Marijnissen in Trouw van afgelopen maandag.

Verrassend en ontroerend is het gelijk dat Urgenda van de rechter kreeg om de regering eraan te houden hun milieudoelstellingen flink scherper te stellen. Advocaat Roger Cox, die hard bezig was met de zaak, zei belangwekkende woorden over de vervlechting tussen politiek en economie en het aandeel dat de Westerse burger in de sociale ongelijkheid heeft.

Prinses Irene sprak in de recent gehouden Abel Herzberglezing over een ethische crisis, die kan leiden tot een andere omgang, meer afstand van het eigen ik, meer ontvankelijkheid voor elkaar en meer compassie met onze lieve, zwaar beschadigde, moeder aarde.

‘Het is een wezenlijke verandering van mentaliteit en houding ten opzichte van het leven en de eigen rol daarin. We zouden onszelf moeten toestaan hier samen met zijn allen naar toe te groeien. Kleine individuele beslissingen zijn steeds weer aanknopingspunten.’ 

Iedere ouder, grootouder en sociaal voelende aardbewoner moet zich hierdoor aangesproken voelen. Iedereen kan op elk moment van de dag het verschil maken door te bepalen wat men koopt, waar men koopt en hoe men daar naar toe gaat. Het zijn de kleine dingen die het doen, zong mijn moeder terwijl ze in de kamer aan het afstoffen was.  

Oude en nieuwe boeken helpen erbij ons bewustzijn te verdiepen, zoals En de akker is de wereld van Dola de Jong uit 1947 over de omgekeerde migratie in de tijd van de Tweede Wereldoorlog naar Noord Afrika of Malva uit 2015 van Hagar Peeters over de noodzaak om elkaar vast te houden en ons niet te verliezen in mooie woorden. Astrid Jongerius die net als Jeremy Corbyn een waardengeoriënteerde politiek voorstaat, is een beter stootblok voor verandering dan de weinig inspiratie biedende Samson, die onlangs zei dat hij tot de verkiezingen wil aanblijven als partijleider maar daarmee de nieuwe wereld alleen maar vertraagt. Op het gevaar af dat het altijd mis kan gaan en in de wetenschap dat het leven altijd een dubbeltje op zijn kant is, ga ik weer drie maanden verder. Met veel zin. 

Hagar Peeters over Malva, VPRO Boeken, 27 september 2015

Sociaal bewogen dichter laat gehandicapte dochter links liggen

Dichteres Hagar Peeters schreef een debuutroman over Malva, de dochter van de Chileense dichter Pablo Neruda en diens vrouw Maruca ofwel Marietje aangezien zij van Nederlandse afkomst was. Maruca en de tweejarige Malva werden door Neruda naar Nederland verbannen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Malva, die geboren was met een waterhoofd, opgenomen door een pleeggezin in Gouda waar ze op achtjarige leeftijd overleed. Peeters sprak met de pleegbroer die zich weinig meer herinnerde van het gehandicapte meisje, dat niet kon praten, maar wel dat ze in de bolderkar meeging naar de Reeuwijkse plassen waar zijn vader haar in het water wiegde. 

Wim Brands wil weten hoe Neruda en Marietje elkaar ontmoetten.

Peeters vertelt dat Neruda consul was in het huidige Indonesië en dat Marietje daar was vanwege het VOC verleden van haar familie. Ze was ongeveer dertig jaar toen ze met de latere sociaal bewogen dichter trouwde en een kind kreeg met een waterhoofd, waarschijnlijk veroorzaakt door een hersenbloeding door de moeilijke bevalling, een afwijking de in die tijd nog niet behandeld kon worden. Aan de vooravond van de Spaanse burgeroorlog stuurde Neruda vrouw en kind vanuit Madrid, waar ze inmiddels woonden, naar Nederland.

Brands vertelt over foto’s die van het gezin gevonden zijn, een uitspraak die door Peeters gecorrigeerd wordt. De foto’s zijn van de pleegbroer en zij mocht ze gebruiken om er een trailer mee te maken. Ook haar vader Herman Vuijsje is hierop te zien die ook op de begrafenis van Neruda was en daarover een reportage maakte. Op de foto’s van Malva lijkt het met het waterhoofd nogal mee te vallen, maar volgens Neruda was zij een monster, waar hij niets mee te maken wilde hebben. Hij scheidde in het geheim van zijn vrouw, ook omdat hij al een ander liefje had en reageerde zelfs niet op een telegram waarin Maruca heel voorzichtig kennis gaf van de dood van Malva, omdat ze in het openbaar niet bestond.

Brands begint over de verwevenheid van de geschiedenis van Malva en haar eigen geschiedenis. Ook zij werd lang genegeerd door haar vader die aan de andere kant van de wereld reportages maakte.

Peeters vertelt dat het onderwerp haar in de schoot geworpen werd toen ze de dagboeken van haar vader las. Op het moment van haar geboorte was hij in de streek in Chili waar Neruda was opgegroeid. Later werd het graf van Malva in Gouda ontdekt. Dat kreeg weinig media aandacht. Het verwonderde haar dat Neruda, begaan met onderdrukten als hij was, geen compassie met zijn dochter kon opbrengen. Haar schrijversinstinct werd daardoor geprikkeld.

Brands vraagt wat Peeters ontdekt heeft door het schrijven en het antwoord kan niet anders zijn dan heel veel. Peeters denkt dat Neruda zo in beslag werd genomen door de politieke omstandigheden in Spanje en later in Chili dat hij zijn persoonlijke relaties vergat.

Brands merkt heel terecht op dat dit de vriendelijke versie moet zijn.

Peeters houdt vol dat Neruda vreselijke dingen meemaakte en dat ze zijn gevoeligheid begrijpt voor alles wat niet in zijn straatje paste.

Brands hoort daarin ook onbegrip.  

Peeters geeft toe dat ze niet begrijpt waarom Neruda zijn vrouw die in armoede in Den Haag de oorlog doorbracht en daar tenslotte aan kanker stierf, niet naar Chili terughaalde. Ze noemt dat egoïstisch van hem.

Brands legt een relatie met de vader van Peeters die haar ook negeerde. Hij vraagt hoe de kennismaking met haar vader was maar zegt erbij dat Peeters daarop geen antwoord hoeft te geven.

Dat doet ze dan ook niet, al zegt ze wel dat ze verbaasd was over zijn antwoord op haar vraag waarom hij haar nooit noemde. Dichters zijn de meest tolerante mensen die er zijn, verklaart Peeters. Ze proberen zich altijd in de ander te verplaatsen.

Hier de site van de uitgever van Malva met daarop de trailer met foto’s van het gezin van Neruda, Maruca en Malva.

Marja Vuijsje over Het rijbewijs van Nematollah, VPRO Boeken, 27 september 2015

Het leven is een permanente oefening in loslaten

Marja Vuijsje was drie jaar geleden bij Brands om te praten over Ons kamp, de geschiedenis van haar joodse familie. Dit maal heeft ze een boek geschreven over een migratiegeschiedenis. De naam Nematollah komt uit het Iraans en betekent geschenk van God. Dit geschenk is de vader van Arash, die zich volgens Vuijsje leende als hoofdpersoon voor een boek waar ze drieëneenhalf jaar aan werkte. Vuijsje hoorde van de man via zijn zoon die bij een vriendenclub hoorde. De jongen, die net volwassen was geworden toen hij naar Nederland kwam, had zijn vader, die in 1974 overleed, nooit gekend, maar koesterde  nostalgische gevoelens en uitte die door weemoedige verhalen over hem te vertellen.  

Brands wil als een strenge onderwijzer weten waarom Vuijsje deze familie juist tot onderwerp heeft gekozen.

Vuijsje vertelt dat ze, hoewel ze geen aanvechting heeft om Amsterdam te verlaten, gefascineerd is door het verschijnsel migratie. In de stad komt ze vaak migranten tegen. Migratie heeft in de loop van de jaren een ander gezicht gekregen, omdat men vroeger helemaal afgesneden was van het land van herkomst, maar tegenwoordig via internet de banden met thuis kan onderhouden.

Brands vraagt naar het verband met Ons kamp. Hij heeft gehoord dat een familielid van Vuijsje naar Israël verhuisde.

Dat was haar broer, op zijn negentiende en zonder politieke reden, maar omdat hij zich als puber ongelukkig voelde. Zij voelde zich verlaten door zijn vertrek. Het was een shock zoals ze daarna nooit meer beleefde. Daardoor kon ze zich goed identificeren met de zus van Arash.

Brands begint over Nematollah die een womanizer zou zijn geweest.

Vuijsje beaamt dit. Hij gaf gemakkelijk geld uit, ook aan anderen. Hij was een plattelander die rond de Eerste Wereldoorlog naar de grote stad trok, zes kinderen verwekte en later onderdeel werd van de stroom mensen die vanwege de islamitische revolutie in 1979 uit Iran vluchtte. Ook de anderen vluchtten, op de moeder en een dochter na. De dochter zal volgens Vuijsje wel, net als zijzelf ooit, gedacht hebben dat ze wel weer terug zouden komen.

Zelf zat Arash in een beruchte gevangenis en overleefde die met schuldgevoel tot gevolg, net als de joden ervaarden die de Shoah overleefden. De manier waarop haar vader over Auschwitz sprak verschilde niet veel met de manier waarop Nematollah met zijn verleden omging. Hij zweeg erover en liet een mist hangen. Vuijsje vertelt dat migranten verschillende motieven hadden om hun land te ontvluchten, zoals ambtenaren werkloos werden na de omwenteling.

Brands maakt zich er boos over dat heel gemakkelijk wordt gesproken over gelukszoekers.

Vuijsje zegt dat men altijd een goede reden heeft om weg te gaan uit het land van herkomst.

Brands spreekt zijn waardering uit over het inzicht dat hij in de Iraanse geschiedenis krijgt.

Vuijsje bestrijdt zijn zienswijze dat de intelligentia meteen op de hand van Khomeini was. Foucault die hem als een bindende figuur zag, was een uitzondering.

Op de dit seizoen al vaker gestelde vraag van Brands naar het meest wezenlijke wat ze tijdens het schrijven ontdekte, antwoordt Vuijsje dat het toch die tegenovergestelde meningen zijn over de vluchtelingenstroom die deze kant op komt. Ze weet dat het altijd met pijn is dat men vertrekt en dat het belangrijk is om vluchtelingen als individuen te zien, want uiteindelijk is iedereen ontworteld en hebben we allemaal om te gaan met onze omstandigheden. Nostalgie is onvermijdelijk om gevoelens van verlies een plaats te geven, maar uiteindelijk is het leven een permanente oefening in loslaten.  

Hier het gesprek tussen Brands en Vuijsje over Ons kamp, hier een mooie recensie in Mijn boekenhoek.

Theaterrecensie: Crave, Theater Utrecht, Toneelschuur, Haarlem, 26 september 2015

Geen uitweg voor wanhopige zoekers naar liefde

De voorstelling Crave is het vierde en voorlaatste theaterstuk van de Engelse toneelschrijfster Sarah Kane, dochter van twee gelovige artsen, die op achtentwintigjarige leeftijd een eind maakte aan haar leven. Regisseur Thibaud Delpeut regisseerde eerder de laatste voorstelling 4.48 Psychosis in 2011 in Utrecht. Dit seizoen trekt Theater Utrecht het land in. Crave wordt in de flyer heel fraai gekenschetst als een stemmenpartituur voor twee mannen en twee vrouwen, voortgestuwd door een schaduwkwartet van vier musici.

Dit is precies wat het is. Het kwartet is dan ook het eerst aan zet. Boven de desolate omgeving van een parkeergarage zitten ze op afstand van elkaar, net als de acteurs beneden hen op een bureaustoel, een slaapbank of tegen een grijze betonnen muur. Het kwartet speelt schrille tonen op viool, klarinet, contrabas of keyboards, gecomponeerd door Wilbert Bulsink die zelf de toetsen voor zijn rekening neemt. De drie verschillende fragmenten, steeds even onderbroken door een stilte, brengen de toeschouwer in de juiste sfeer. 

In de verstilling breekt beneden tussen twee mannen en twee vrouwen een woordengevecht uit dat begint met de woorden: ‘Voor mij ben je dood.’ De spelers krijgen geen namen maar symboliseren de toestand aan de onderkant van de Britse samenleving. Ze slapen in een parkeergarage en houden hun jassen aan. Op de poster is hun isolement duidelijk te zien. De vrouw rechtsboven ligt de meeste tijd in een zwarte jas op bed. Soms wendt ze zich in haar wanhoop tot het publiek om steun en begrip voor haar moeilijke omstandigheden. Ze wordt bestookt door de man linksboven die hard op zoek is naar een beetje liefde zoals zij allemaal. De skinhead rechtsonder in een jas met een bontkraag raakt bij het minste of geringste over zijn theewater, de vrouw linksonder draagt een mantelpak en kijkt vaak met een verwrongen gepijnigde blik strak voor zich uit. Troostelozer kan niet.

Het is bijzonder hoe de gesprekken, die eerder bijtende statements zijn dan communicatie, zich met elkaar vermengen en zich weer van elkaar verwijderen. Aantrekken en afstoten zitten als elastiek aan elkaar vast. De oudere man is wanhopig op zoek naar warmte maar keert zich af als hij niet krijgt wat hij zoekt, de vrouw met de verwrongen blik wil wanhopig graag een kind, maar alleen uit liefde. Alle vier hebben ze een motief om niet aan hun ongeluk te kunnen ontkomen. Het verleden achtervolgt hen. Verkrachting, moord, incest passeren de revue. De eenzaamheid spat eraf. Altijd is er weer het kwartet dat de stemming weergeeft en benadrukt, de wanhoop doet toenemen, de chaos laat aanzwellen. 

De vraag is hoe nog te ontkomen aan deze Britse somberheid. De ene vrouw vraagt aan de ander of ze problemen in haar relatie heeft, dan wel of ze een relatie heeft. De oudere man wordt vernietigd door de pijn die de afwezigheid van liefde in hem veroorzaakt. Er is een grote hunkering naar verlichting, maar de weg daarnaartoe is onbereikbaar. Ze zitten geparkeerd in een garage waar de kalk van de muren valt. Het tikkende geluid dat hun woorden begeleidt doet denken aan een tijdbom. Vaker eindigt de twist in een ja of een nee. Doorgaan of niet, dat is de kwestie.

Delpeut heeft met de afwisseling tussen muziek en tekst een mooie vorm gevonden om de wanhoop van Kane te verbeelden. Daarbij is ook het spel fraai om te zien, al wordt men er niet vrolijk van.

Crave werd in 1998 voor het eerst in Edinburgh opgevoerd. De Nederlandse versie door Theater Utrecht werd gespeeld door Joost Bolt, Astrid van Eck Titus Muizelaar en Karina Smulders en net zo goed gespeeld door het Utrechtse Rosa Ensemble.

Hier mijn bespreking van 4.48 Psychosis, hier die van Phaedra’s love, geregiseerd door Nina Spijkers die op dit moment nog in den lande te zien is.

Filmrecensie: Borgman (2013), Alex van Warmerdam

Gekte en gevoel nog niet in balans in film over gifmenger

Een nieuwe Alex van Warmerdam wekt meteen de belangstelling. Ondanks de vaak absurde toon van zijn films - zoals in Abel (1986), De Noordelingen (1992), De jurk (1996), Ober (2006) en De laatste dagen van Emma Blank (2009) die om de zoveel tijd met enige regelmaat tot ons kwamen - is het altijd weer een verrassing om te zien hoe Van Warmerdam zijn filmcarrière als filmregisseur vervolgt en welke rol hij dit keer zelf speelt.  

De opening van Borgman is verrassend. Een drietal dorpse figuren, waaronder een jager, een smid de pastoor (een kleine rolletje van Pierre Bokma) onderneemt een tocht naar het bos om daar de Catweazle achtige zwerver Borgman (Jan Bijvoet) die onder de grond verblijft uit te roken. De smid prikt daarbij met een speer precies in het kartonnetje eieren dat Borgman op het aanrecht heeft staan. Hij ontsnapt via een achteruitgang en waarschuwt op zijn vlucht zijn maten die zich ook in holen schuilhouden.

Ook het vervolg mag er zijn. De langharige bebaarde Borgman loopt naar een villawijk en belt heel onschuldig aan bij bewoners met de vraag of hij een bad mag nemen, hetgeen natuurlijk niet snel wordt toegestaan.

Hij dringt aan bij het gezin van Richard en Marina van Schendel, weet een voet tussen de deur te krijgen doordat hij tegen Richard zegt dat hij Marina kent, dat zij hem ooit drie maanden lang verpleegde. Hij wekt daarmee de afgunst van Richard op, die in zijn drift Borgman finaal in elkaar slaat, waarmee hij precies het tegenovergestelde bereikt van wat hij zelf wil verijdelen, namelijk zijn vrouw voor zich te winnen en Borgman uit hun geheugen te wissen.

Met de nodige suspense, die doet denken aan Roman Polanski, dringt Borgman zich in in het gezin met drie kinderen die begeleid worden door de knappe Deense au-pair Stine. Hij vertelt aan dochter Isolde, die hem toevallig in bad ziet zitten, het lugubere verhaal over een wit meisje dat ging hemelen, maar krijgt haar daarmee wel op zijn hand. Inmiddels ziet Marina (een fraaie rol van Hadewych Minis) grote hazewindhonden door de kamer ziet lopen waar Richard slapend voor de televisie zit.

‘en zij daalden neer op aarde om hun gelederen te versterken’. Dit motto van de film komt uit het apocrieve bijbelboek van de Makkabeeën, waarin Judas Makkabeüs het opneemt tegen satanische machten. Marina voorvoelt al de duisternis die om haar heen hangt en die ze onmogelijk kan beheersen. Ze geeft eerst nog de schuld aan Stine die niet goed op de kinderen past of Isolde die haar speelgoedbeer vult met zand.

Als Borgman zich eenmaal tot tuinman heeft opgewerkt, namelijk door de vorige tuinman te vergiftigen, breidt hij zijn werkzaamheden uit tot de rest van de familie. Personen die hem in de weg staan werkt hij met zijn compagnons, die hij inschakelt bij een rigoureuze verbouwing van de tuin, weg. Iedere onwelgevallige, te beginnen met de tuinman, wordt met het hoofd in cement gezet en daarna afgezonken in een vijver.

 

De psychologie wijkt en de film gaat, zoals we van Van Warmerdam kennen, steeds meer over de top. De ontsporing begint al met de moord van Isolde op een van niets wetende man die solliciteerde naar de baan van tuinman en werd uitgeschakeld voor hij de poort van de villa kon bereiken. De niets ontziende Ludwig, die de operatie(s) voor zijn rekening neemt, wordt gespeeld door Alex van Warmerdam.

Ik moest behalve aan films van Polanski ook denken aan de film Eddy en Coby van Jeroen Annokkee uit dezelfde periode, waarin de welgestelde villabewoonster Coby een verhouding krijgt met een knappe sportinstructeur. Ook bij Annokkee zijn het lagere driften die overheersen. Zijn wij Nederlanders niet in staat om ons te verheffen tot iets dat hoger reikt? Wie het weet mag het zeggen. Ik kijk alweer uit naar de nieuwe film Schneider vs. Bax van Alex van Warmerdam, want ooit moet hij de juiste balans tussen gekte en gevoel vinden.  

Hier de trailer, die begint met de moord op een de niets vermoedende en reeds gewonde sollicitant tuinman door Isolde, hier mijn bespreking van Eddy en Coby.

Filmrecensie: Gorillas in the mist (1988), Michael Apted

Ik was benieuwd naar ander werk van documentairemaker Michael Apted die de baanbrekende serie 7 up maakte en kwam de speelfilm Gorillas in the mist tegen, waarin hij met een schets van het leven van de Amerikaanse gorilla onderzoekster Dian Fossey (1932-1985) toch enigszins bij het documenteren blijft en een gedegen werkstuk aflevert.

In het begin van de film komt Fossey gehaast en te laat naar een lezing in 1966 in Louisville, Kentucky van wetenschapper Louis Leakey die spreekt over twee uitdagingen waar zijn land voor staat. Naast de uitdaging in de toekomst is er ook een in het verleden, namelijk om de Afrikaanse berggorilla te leren kennen die met uitsterven wordt bedreigd. Fossey trekt hem aan zijn jasje en zegt dat ze al zes brieven heeft geschreven om haar diensten aan te bieden. Leakey is sceptisch over de vrouw die met gehandicapten werkte en op grond daarvan denkt dat ze ook met gorilla’s kan omgaan, maar geeft haar het voordeel van de twijfel.

Fossey heeft twee jaar Swahili geleerd maar kan daarmee niet uit de voeten als ze een spoorzoeker moet kiezen uit een groep mannen in Bugani in het zuiden van Congo. Gelukkig spreekt de betrouwbaar ogende Sembagare een woordje Engels. Fossey is daarnaast ook teleurgesteld dat Leakey, die haar van het vliegtuig heeft gehaald, niet met haar meegaat naar de hut van gorilla kenner Schaffer, maar vastbesloten als ze is, bestuurt ze zelf de jeep met Sembagare aan haar zijde.

Eenmaal in de hut aangekomen leest ze het boek van Schaffer die als stelregel schrijft om nooit weg te lopen van gorillas. Helaas kan Fossey aanvankelijk geen apen vinden en ook Sembagare is wat dat betreft geen goede hulp, want hij heeft nog nooit gorilla’s opgespoord. Fossey communiceert op 23 maart 1967 met Leakey die antwoordt dat ze op zoek moet gaan. Na zes weken stuit Fossey op verse apenstront. Ze is dolblij met de aanblik van een groep gorilla’s, maar rent toch weg als de leider met zijn zilveren rug haar aanvalt. Terug in de hut wordt ze opgepakt door militairen die haar terugbrengen naar Bugani en haar het land uitzetten, dat in burgeroorlog verkeert.

In Rwanda doet Fossey, gewapend met een pistool, een nieuwe poging om contact met de gorilla's te krijgen. Leakey wil dat ze nesten zoekt om de aantallen te bepalen van de populatie die snel in aantal achteruit gaat. Ze stuit opnieuw op de troep onder leiding van de gorilla met de zilveren rug en vergroeide vingers die ze Digit noemt. Door hem te imiteren en zich onderdanig op te stellen bouwt ze een band met hem op. Sembagare ontdekt tekens van zwarte magie in het bos. Al gauw wordt Fossey omsingeld door de Batwa, een stam die leeft van de verkoop van gorilla’s. De leider van de groep ziet haar aan voor een heks. Fossey tekent heksen op bomen om meer invloed op de stam te krijgen.

Inmiddels komt Bob Campbell, een fotograaf van National Geografic, langs om foto’s te maken van het project. Aanvankelijk is Fossey niet zo blij met de indringer, maar later ontstaat er betere verstandhouding en, niettegenstaande het feit dat Campbell getrouwd is en Fossey verloofd, zelfs een romance tussen de twee. Omdat er nog steeds gorilla’s gedood worden, gaat Fossey naar dierenhandelaar Claude van Vecten die gorilla’s aan Europese dierentuinen levert en daar doodleuk een koopcontract van laat zien. Fossey laat het er niet bij zitten en gaat naar Mukara, een vertegenwoordiger van de regering om in ruil voor een baby aapje aan Van Vecten drie opzichters te regelen die roof van gorilla’s moeten voorkomen. Het kwade bloed die dit bij de stam zet, moet haast wel de reden van haar nooit opgehelderde dood in 1983 zijn. Ze wordt begraven naast Digit die ten prooi viel aan de Batwa. Sembagare legt een cirkel van steentjes rond hun graven om hun eenheid te benadrukken zoals de Afrikaanse stammen gewoon waren te doen.  

De mooie hoofdrol is voor Sigourney Weaver die elf jaar daarvoor al meespeelde in Annie Hall.

Hier de trailer, hier nog een fragment over de dood van Dian Fossey, hier mijn bespreking van 56 Up.

Filmrecensie: Jeux d’enfants (2003), Yann Samuell

Een kinderspel dat niet ophoudt met tiran en flan

Doen of niet doen. In Frankrijk heet dat spel cap pas cap. De kinderen Julien Janvier en Sophie Kowalsky spelen het samen nadat ze elkaar hebben leren kennen en kunnen er maar geen genoeg van krijgen, tot wederzijds verdriet…en tenslotte ook intense vreugde.

Jeux d’enfants begint met een monoloog van Julien, zoon van een driftige vader en een ernstig zieke moeder. Hij vertelt over zijn lievelingsspelen zoals Monopolie en spelen die hij niet leuk vindt. Van die laatste vindt hij in beton gestort worden het ergste. Hij vertelt hoe het spel met Sophie begon op het moment dat ze gepest werd en voor een Polak werd uitgemaakt. Een blikkentrommel met de tekening van een draaimolen speelde daarbij een belangrijke rol. Wie die vasthoudt mag de ander uitdagen.

Sophie dat doet laatste met verve in de klas. Ze roept allerlei vieze woorden als de juf haar om woorden met een b vraagt. Haar brutale gedrag zorgt ervoor dat zij en Julien naar de directeur gestuurd worden. Daar geeft Julien een staaltje weg van onbehoorlijk gedrag. Hij plast op de grond voor het bureau. Zijn vader is woedend op Sophie en dat komt niet meer goed. Als de zus van Sophie trouwt zitten de kinderen onder tafel en voeren een veel te volwassen gesprek. Julien wil een tiran zijn en Sophie een flan. Daarna trekken ze het tafellaken weg, waardoor de bruidstaart op de grond valt. Snel rennen ze weg. Wat een lol!

In de puberteit worden de plagerijen perverser. Julien legt het aan met een knappe klasgenote omdat Sophie haar oorbellen wil hebben. Zelf begint ze iets met de gymleraar, maar slaat hem als hij haar nadert. Sophie en Julien kussen elkaar op het dak van een auto, tot woede van de bestuurder die hen scheldend naroept als ze vluchten. De vader van Julien vindt dat zijn zoon zijn examen moet halen en verbiedt het contact met Sophie, die niet meer weet wanneer ze een spel spelen en of Julien wel van haar houdt. Julien geeft haar een condoom en vraagt of ze op hem wacht.

Vier jaar later zien ze elkaar weer. Julien heeft zijn diploma en Sophie werkt in een bar. Julien vraagt haar mee uit eten en zegt heel gemeen dat hij wil trouwen. Als Sophie zich bereid verklaart, roept Julien zijn verloofde Christel erbij. Sophie verdwijnt voor tien jaar, zegt ze. Julien vindt het erg dat ze geen spelletjes meer kunnen doen. In die tijd leeft hij als een brave huisvader en Sophie heeft een relatie met een voetballer. Precies na tien jaar neemt Sophie weer contact met Julien op. Hoewel de voetballer sterke vuisten heeft, kan hij toch een verhouding tussen de twee niet voorkomen. Het lied La vie en rose, dat de hele film door al meemurmelt, kan nu echt doorbreken.   

De moeder van Julien las hem in het begin van de film voor uit Alice in Wonderland. Dat boek zet de toon voor Jeux d’enfants. De kleuren zijn fel en kunstmatig. De tekening op de trommel van de draaimolen zet de deur open voor kermisachtige taferelen. Men zweeft enige meters boven de realiteit. De scènes zijn vaak wat surreëel maar in ieder geval overdreven, hetgeen de betrokkenheid van de kijker vermindert. In plaats van een intens liefdesdrama wordt het meer het kijken naar een perfect afgewerkte, nogal inhoudsloze film.  

Marion Cotillard had misschien nog wat langer het lied La vie en rose in haar oren, want vier jaar later schitterde ze als Edith Piaf in de gelijknamige film uit 2007.

Hier de trailer van Jeux d’Enfants.