De schrijver als secretaris van de dood
De onlangs overleden veelzijdige kunstenaar en criticus John
Berger (Londen, 1926), onder andere bekend van de BBC serie Ways of Seeing (1972), had in 1983 een
boeiend gesprek met zijn Amerikaanse collega Susan Sontag over de aard van het
vertellen van verhalen. Hoewel de twee, vanwege hun verschillende
levenssituatie, een ander uitgangspunt hanteren, blijft het boeiend om te zien
hoe ze elkaar proberen te verstaan. Het is een mooie les in begrip, iets waar
we vandaag de dag, met alle oppervlakkige geschreeuw om ons heen, veel van
kunnen leren.
Berger opent het gesprek met zijn visie dat een verhaal beschermt
tegen de betekenisloze buitenwereld. Daarbinnen is er nog de bescherming in de
vorm van vergetelheid. Sontag maakt meteen duidelijk dat er, naast de
archaïsche verhalen die Berger in de Franse Alpen hoort, moderne verhalen zijn,
waarin de verbeelding meer kans krijgt. Berger blijft er echter bij dat in alle
verhalen de oorsprong van waarheid behouden blijft. Hij illustreert zijn
standpunt aan de hand van een vertelling over een schaapsherder in de Alpen die
verliefd werd op een vrouw uit de stad, alles voor haar deed maar door haar
bedrogen werd en daarop in hongerstaking ging. Volgens Berger speelt het in op
de eigen ervaring van de lezer.
Sontag is het daarmee niet eens. Als ze een verhaal van
Tolstoi leest, ziet ze daarin niets van zichzelf terug. Ze denkt vanuit de
literaire traditie en niet vanuit de orale die Berger op het Franse platteland
leerde kennen. Berger zelf ziet zich minder in een sociologische traditie
staan, maar wil de betekenis in het leven bewaren. Sontag blijft erbij dat er
meer manieren zijn om verhalen te vertellen. De verhalen van Poe fascineren
omdat ze over rampen gaan. Mensen lezen die om uit zichzelf te kunnen treden,
hetgeen overigens overeen komt met de eerder genoemde vergetelheid door Berger.
Berger brengt de subjectiviteit in, die altijd een rol
speelt binnen de driehoek van schrijver, hoofdpersoon en lezer. De laatste
ervaart de wereld als een geheel, een ongedeelde subjectieve ervaring. De
literaire regels die in een verhaal gebruikt worden, laten volgens Berger
ruimte toe om een verbintenis tussen schrijver en lezer te smeden. Sontag wijst
op het belang van verrassende details zoals in Madame Bovary van Flaubert, die in een andere traditie staat als
Defoe.
Berger dikt zijn eerdere stelling aan tot de uitspraak dat
fictie een gevecht is tegen het absurde. Sontag gelooft daar niet in. Ze vindt
dat men zelf betekenis geeft en dat die niet vooraf gegeven is. Berger probeert
haar op andere gedachten te brengen aan de hand van zijn drieluik over het
verdwijnen van de boerenstand in Europa waarbij een lezer opmerkte dat er een
vierde leven in het verhaal zit, namelijk dat van de lezer zelf. Sontag staat
meer op afstand, zegt ze. Ze heeft meer ethische vrijheid en weet niet of
verhalen betekenis hebben. Ze noemt drie boeken die ze als laatste las – van
Brönte, Gordimer en Woolf – waarin ze een hallucinerende ervaring van
weggevoerd worden beleefde.
Berger wil helemaal niet weggevoerd worden. Een overledene
in het dorpje Quincy waar hij woonde kreeg door zijn verhaal, waarbij hij optrad
als secretaris van de dood, een nieuw leven. Dit soort voorstellingen is niet
besteed aan Sontag die dan ook geen meter dichterbij Berger komt, ook niet als
het gaat over de overeenkomsten en verschillen tussen het schrijven van een
essay en een roman of het horen van de stemmen in het hoofd tijdens het
schrijven. Dat geeft niet. De manier van nadenken en reageren op elkaar is op
zich al een genot om mee te maken. Ik hoop dat de uitspraak van Berger dat een
schrijver het onzegbare probeert vorm te geven en dat hij de moed moet hebben
zijn verbeelding te gebruiken, nog lang in mijn oren mag blijven klinken.
Hier
mijn bespreking van de serie Ways of
Seeing, hier de
site van Channel 4 met deze en andere afleveringen van Voices, hier
een nabespreking van de uitzending door Colin Marshall op Open Culture op 3
januari j.l., hier
een mooi In memoriam John Berger door
Ingrid van der Graaf op Literair Nederland.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten