Nicole Montagne over Een makelaar in Pruisen, VPRO-Boeken, 19 april 2014

Anders kijken, ook naar kunst

De Utrechtse schrijfster en grafica Nicole Montagne schreef in Een makelaar in Pruisen essays en verhalen over kunst. Wim Brands heeft twee stukken uitgekozen die aangeven hoe Nicole over kunst denkt en hoe ze daarnaar kijkt.

Het eerste stuk gaat over de psycho-geograaf Wilfred, zeg maar een beoefenaar van de wetenschap van het dwalen, die door de stad loopt aan de hand van een links rechts schema dat hij van te voren heeft opgesteld en dat hem in straten brengt die hij vantevoren niet heeft voorzien. Zijn definitie van kijken is: negeren wat men geacht wordt te zien, een poëtica die men volgens Nicole ook kan gebruiken bij het schrijven of bij het kijken naar kunst.

Brands vertelt dat ze in het telefoongesprek voorafgaande aan de uitzending praatte over stadskaarten, maar dat hij niet meer precies waar over dat ging.

Nicole legt uit dat men in de jaren dertig in Amerika stadsplattegronden maakte met een foutje erin om plagiaat te voorkomen. Als een ander de kaart namaakte met de fout erin kon bewezen worden dat de kaart was gekopieerd. Zo was er een plattegrond van New York met daarop een dwarsstraat die helemaal niet voorkwam. Later werd die straat in Google Maps getoond en kwam die ook voor in een roman of zo dadelijk ook in een film, waarmee gezegd wil zijn dat zo’n denkbeeldige straat toch een eigen leven kan gaan leiden.

Brands toont een filmpje van de Poolse conceptuele kunstenaar Roman Opalka die met inkt getallen op licht papier neerzette en steeds meer wit toevoegde aan de inkt waardoor de cijfers steeds meer verbleekten tot ze uiteindelijk weggevaagd werden, hetgeen een soort afspiegeling is van doodgaan. Opalka schreef die cijfers inderdaad dagelijks van 1965 tot aan zijn dood in 2011. Een vergelijkbaar voorbeeld komt van de Oost-Duitse schrijfster Christa Wolf, die vanaf 1960 veertig jaar lang de dag 27 september op papier vastlegde. Het waren vaak dezelfde ingrediënten die in haar beschrijvingen terugkwamen maar anderzijds bevatten ze unieke details die anders zouden verdwijnen.

Brands brengt een ander element in aan de hand van een filmpje van fotograaf Julian Germain die klassenfoto’s in de hele wereld maakte en aldus een universele ervaring vastlegde als document voor de toekomst. Het is volgens Brands een voorbeeld van wat kunst vermag, namelijk een verheviging tonen van het dagelijks leven.

Het gaat volgens Nicole om het denken tegen het apparaat, een term van de Tsjechische filosoof Flusser. Een kind die door Germain gefotografeerd werd, fotografeerde hem terug door zijn vingers als rondjes voor zijn ogen te houden. Daarmee ontsnapt men aan de dictaat van het apparaat.

Brands noemt ook nog het voorbeeld van Pierre Jansen die in het programma Zomergasten vertelde dat hij eigenlijk ongeschikt was als gast omdat hij te nerveus en te ongedurig was. Tegelijkertijd maakte hij onnavolgbare televisie door zich niet te conformeren aan het apparaat. Een vorm van verzet die een groot gevoel vrijheid opleverde, hetgeen toch ook het doel is van kunst.