Jan Brokken over De Kozakkentuin, VPRO Boeken, 25 oktober 2015

Parallellen tussen de waarde van vriendschappen in moeilijke omstandigheden

De Kozakkentuin gaat over de vriendschap tussen Alexander von Wrangel en Fjodor Dostojevski in Siberië. Dostojevski werd daar naar toe verbannen, Von Wrangel kwam daar als officier van justitie naar toe nadat hij rechten gestudeerd had. Hij wilde iets terug doen na het zien van de vermeende executie van de bekende schrijver in Sint Petersburg.

Wim Brands begint over De vergelding, het vorige boek van Brokken waarover zij eerder in het programma Boeken spraken. Tussen de gebeurtenissen in Rhoon en die in Siberië heeft hij een draad ontdekt. Hij vraagt Brokken hoe hij dit keer op het spoor van zijn onderwerp kwam.

Brokken vertelt dat hij de familie Von Wrangel portretteerde in Baltische zielen (2010). Een kleindochter van Alexander informeerde hem dat er brieven waren en memoires van haar grootvader en of hij daar in geïnteresseerd was. Brokken liet het toegestuurde materiaal vertalen en wist meteen dat hij iets moois in handen had. Uit de teksten bleek dat de bijna zestienjarige Alexander in 1849 vanwege een uitbraak van cholera thuis was in Sint Petersburg en daar getuige was van de bijna executie van Dostojewski. Op het laatste moment arriveerde een koets met een boodschap van de keizer dat de bekende schrijver gratie kreeg en tot vier jaar in een werkkamp in Siberië werd verbannen. Achtergrond van de maatregel was dat Dostojevski deel uit maakte van een gezelschap gelijkgezinden die praatten over verbetering van de maatschappelijke toestand in Rusland. Brokken vertelt dat een aantal gevangenen die hetzelfde beleefde als Dostojevski krankzinnig werd. Ook Dostojevski was ervan overtuigd dat zijn laatste uur geslagen had. Hij dacht aan zijn familie, overdacht zijn leven en keek naar het zonlicht op een koepel dat voor hem de overgang symboliseerde naar een andere staat van zijn. Aldus vertelde hij later aan Von Wrangel. Na vier jaar dwangarbeid te midden van misdadigers die hem over het leven van het gewone volk vertelden, kon Dostojevski niet zomaar terug naar zijn woonplaats. Hij werd opgevangen door Von Wrangel die als officier van justitie naar Siberië was gestuurd. Hij bracht hem onder in de kozakkentuin. Terwijl Dostojevski dacht dat hij beter positieve verhalen kon schrijven om zijn reisvergunning mogelijk te maken, zette Van Wrangel hem aan het beschrijven van de gevangenistijd die hij dag en nacht geboeid had doorgebracht. Terwijl Russische schrijvers in de negentiende eeuw een grote afstand hadden van het volk, kon Dostojevski uit eigen ervaring over hen schrijven. Hij was altijd al geïntrigeerd door geweld omdat zijn vader vermoord werd door een lijfeigene, hoewel de laatste studies dit volgens Brokken in twijfel trekken. Voor Dostojevski waren ethische kwesties altijd belangrijk, zoals uit zijn boeken blijkt. Hij was geïnteresseerd in de vraag waarom men over de grens heen gaat en hoorde het nodige daarover van Alexander die uit zijn werk kon putten. Hij schreef over het strafkamp met zichzelf daarbij met zijn poten midden in de modder.

Brands herkent die mentaliteit uit verslagen van Primo Levi en Alexander Solzjenitsyn. 

Brokken vertelt dat men absoluut niet de schuld bij een ander zocht en zichzelf ook niet beklaagde. Dostojevski stond zich erop voor dat zijn spieren ontwikkeld werden door de dwangarbeid. Hij had de zomer liever omdat men dan langer kon werken en hij sterker kon worden.

Brands refereert aan het Jappenkamp waar de vader van Brokken ooit gevangen zat.

Brokken zegt dat zijn vader het daar volhield tot zijn beste vriend overleed. Net als tussen Dostojevski en Von Wrangel is vriendschap heel belangrijk om te overleven. Dit geldt ook voor Brokken zelf wat betreft zijn vriendschap met de Russsische pianist Egorov, zoals beschreven in het prachtige In het huis van de dichter (2008).

Hier mijn verslag van het gesprek over De vergelding.