Het filosofisch kwintet over saamhorigheid, Bimhuis Amsterdam, 2 augustus 2015

Van de intelligentia niets te vrezen

De derde van de vijf waarden die Het filosofisch kwintet deze zomer behandelt gaat over saamhorigheid. Gasten zijn historicus Mathieu Segers (zie foto), politiek geograaf Henk van Houtum en sociologe Halleh Ghorashi. Clairy Polak begint met de eerste ervaring in Nederland van de laatstgenoemde gaste, namelijk de viering van het EK in 1988 dat met veel vreugde en geweld, maar in ieder geval met saamhorigheid gepaard ging. Van Houtum ziet daarin een roes in werking treden, net zoals bij gebeurtenissen rond het koningshuis of in treurige zin na de ramp met de MH17. Volgens Segers werd Europa in de zaak rond Charlie Hebdo uitgedaagd om saamhorigheid te tonen en deed men dit massaal. Hij spreekt van een event met een ondertoon van mislukking omdat de saamhorigheid niet werkelijk bestendigd wordt. Ad Verbrugge kwam samen met Polak uit op The passion waarin men enerzijds teruggrijpt op traditie, maar anderzijds daar op een vrijblijvende manier mee omgaat.

Polak vraagt of het bij dit laatste om een historische verschuiving gaat.

Ghorashi meent dat er geen kleinschalige verbindingen meer zijn tussen mensen en dat die ingevuld worden door activiteiten zoals city branding. Volgens Segers willen deze events troost bieden. Verbrugge denkt dat kortstondige events - naast gemeentebeleid - een onderdeel van de markt geworden zijn.

Polak vraagt of er een ideologische drijfveer aan ten grondslag ligt.

Volgens Van Houtum wordt dit ontkend, gaat het, sinds de politiek zich heeft uitgeleverd aan de economie, om het vullen van een gemis en het opheffen van een onbehagen. Ghorasi denkt eveneens dat de grootschalige events hierop een reactie zijn. Segers wijst op het echec van de hyperrationaliteit die stelde dat alle maatschappelijke problemen op technologische wijze op te lossen waren.

Polak: komt er egoïsme voor in de plaats?

Ghorashi: men verliest wel het vermogen om zich met elkaar te verbinden.

Verbrugge: door de rationalisering en de economisering staat het individu centraal. Instanties die mensen willen verenigen staan daardoor onder grote druk.

Polak: zijn er in de geschiedenis omslagpunten aan te wijzen?

Segers zegt dat de rationele technocratie na de Tweede Wereldoorlog de politieke oplossingen verving. Van Houtum stelt dat het politieke model uitgewerkt is. Hij haalt de socioloog Bauman aan die lichte gemeenschappen ziet ontstaan als reactie op zware instituties. Volgens Ghorashi versterkte de individualisering het idee van maakbaarheid en leidde dat tot het verlies aan kleinschalige verbindingen. Volgens Segers is de markt als spontane orde aantrekkelijk om de dienst te laten uitmaken. Het gevaar is echter dat zij geen moraal kent.

Polak vraagt of wij ontheemd zijn.

Volgens Ghorashi bieden de events ons slechts een denkbeeldig huis.

Van Houtum ziet in het culturele domein, anders dan in het economische, juist veel bindingen.

Verbrugge zegt dat we nog geen bestendigheid gevonden hebben voor onze nieuwe verbindingen en zoekende zijn voor een vorm. Segers vindt dat een mooi gegeven.

Polak gooit de knuppel in het hoenderhok en vraagt waar zij zelf bij horen of bij willen horen.

Segers hoort bij West Europa dat is opgeslokt door de Europese Unie maar er nog wel de motor van is. Verbrugge hoort op de eerste plaats bij zijn familie. Ghorashi denkt aan lotgenotengroepen met gelijke ervaringen. Van Houtum ziet het meest in verbindingen tussen globaal en lokaal, het zogenaamde glokaal, dat in voortdurende openheid vorm krijgt.

Polak vraagt of het nodig is om een nieuwe moraal uit te vinden.

Segers zegt dat glokale oplossingen in Europa mogelijk zijn. Ghorashi ziet meer in verbindingen door verhalen, ook online. Van Houtum hecht aan het belang van een gepolitiseerde ethiek. Segers houdt daarentegen niet van nieuwe modellen, maar ziet meer in spontaniteit en bepleit net als Ghorashi het delen van verhalen, waarbij het krijgen van ruimte een belangrijke rol speelt. Volgens Verbrugge komt dit dicht in de buurt van het thema Bildung van de vorige keer, maar houdt dit ook het gevaar in dat de grote verhalen, die mensen uitsluiten, weer terugkomen. Van Houtum is het met Ghorashi eens dat kleine verhalen meer waardigheid scheppen. Op de vraag van Polak of hij niet voor meer politiek was, antwoordt hij dat het probleemoplossend denken juist het probleem is. Het falen van de politiek leidt volgens hem tot hoopgevende burgerinitiatieven. Segers pleit voor verzoening en ziet dat we doende zijn om die te creëren (al was het maar in een filosofisch kwintet, rs). Met ons toegenomen zelfbewustzijn moet Europa de wereld een antwoord geven op de vraag wat onze manier van leven een meerwaarde verleent en wat onze morele bodem is. Verbrugge sluit positief af. Ondanks de twijfels over de exploitatie van de menselijke behoefte aan zingeving hoorde hij veel goeds over het verhaal waarin de condition humaine een plaats krijgt.

Helaas speelde het gesprek zich weer eens in het luchtledige af. Filosofen zijn er goed in om allerlei ballonnen op te laten zonder dat gelet wordt op de betekenis ervan. De gasten deelden in de zinledigheid, al verkondigden ze niet eens onzin. De samenhang ontbrak. Polak wierp hen af en toe een nieuw brok toe waar ieder maar weer een draai aan gaf. Het zou boeiend zijn geweest om van Segers te horen wat de morele bodem van Europa is dat vluchtelingen aan hun lot overlaat. Saamhorig was men, verzoenend zeker, dus wat dat betreft gaf de uitzending een goed voorbeeld voor de omgang met elkaar. Het zou alleen een stap vooruit zijn als er ook inhoudelijk samengedacht werd. De grote bazen in de financiële wereld steken nog eens een sigaar op. Van de intelligentia is niets te vrezen.