Robert Zandvliet – de waarneming (2016), documentaire van Frank Scheffer

Het denkproces van een schilder op de voet gevolgd

Documentairemaker Frank Scheffer (Venlo, 1966) heeft een voorliefde voor het portretteren van uitvoerende kunstenaars, zoals we zagen in zijn documentaires Conducting Mahler en Het innerlijk landschap. In de laatste documentaire schetst Scheffer een portret van de hedendaagse Chinese componist Guo Wenjing. Zijn laatste portret van beeldend kunstenaar Robert Zandvliet is nog sterker en uitgebeender. Door de werkwijze die Zandvliet hanteert, vooral kijken naar de imposante werken die hij schildert, ontstaat een boeiende diepgang.

Tussen dat kijken door zien we Zandvliet bezig met voorbereidende werkzaamheden als het mengen van aarde door verf of het spannen van doeken, die hij ophangt in zijn grote witte atelier (zie foto). Onderwijl vertelt hij over zijn werkwijze. Hij zoekt naar beelden die niet door persoonlijke anekdotiek zijn opgeladen. Het gaat erom tot de kern van een beeld te komen. Hij zoekt dat in het momentum, ik zou zelf bijna zeggen naar de staat van genade die voor de kunstenaar essentieel moet zijn en dat vindt zijn grond in het kijken.

Eerst maakte hij willekeurige objecten, tot hij op archetypes kwam. Kunstgeschiedenis bestaat volgens hem uit een opeenstapeling van beelden die gerecycled worden. Hoe archetypischer, hoe langer ze meegaan. Hij maakte eerst man-made objecten maar richtte zich later op stenen vanwege hun alledaagse en natuurlijke vorm. Hij wilde die niet naschilderen, maar hun vanzelfsprekendheid laten terugkomen in een schilderij. Dat vroeg om een doorbreking van zijn gewoontes. Het laten ontstaan zonder een oplossing bedacht te hebben, komt voort uit het kijken. Dan dringt zich een beeld op dat niet van tevoren bedacht is, maar dat zijn al te veel woorden, zegt Zandvliet die eerder gelooft in de ervaring dan in de verstandelijke redenering. Het beeld moet volgens hem een mysterie in zich dragen dat verder niet benoemd kan worden. De zintuiglijke ervaring volstaat als begrip. Door zichzelf te vernieuwen kan hij steeds weer bij het mysterie komen.

Wat betreft zijn stenenproject werd hij geïnspireerd door een Japanse schilder, die zijn stenen steeds waziger maakte vanuit het idee dat hij zelf in de natuur verdween. Daardoor stopte hij ook met schilderen. Zandvliet kent geen werk van de man, maar hield van zijn verhaal. Hij maakte zijn eigen stenen hoekiger omdat die zijn schilderijen meer energie gaven dan de hermetische, ronde vormen.

Zijn kijk op de kunstgeschiedenis stelt hem in staat om te zien hoe hij zich verhoudt tot anderen, maar hij moet zich daarvan losmaken om weer terug te komen bij zichzelf. Sinds zijn studententijd bootst hij jaarlijks een schilderij van een ander na om te ervaren hoe die ander gekeken heeft. We zien hem bezig met een landschap van Van Gogh. Hij herkent daarin de overgave waarmee zijn voorganger werkte. Hij wilde niet met dezelfde oplossing komen en hanteerde een roller om met een sluier van regen het landschap te veranderen, om het net als de Japanner meer te laten verdwijnen, denk ik. Hij twijfelde eraan of het beeld toch nog te illustratief was en zei tegen Scheffer dat het lastig is erachter te komen wat men ziet. Hij vergelijkt het met de film, die van hem gemaakt wordt. Wordt daarin een beeld van de kunstenaar getoond of een beeld dat door de kunstenaar wordt gemaakt? Hij schildert om te begrijpen hoe hij naar de wereld kijkt. Een leeg beeld en een stille wereld spreken hem het meest aan.

Hier mijn bespreking van Het innerlijk landschap, hier die van Conducting Mahler, hier een artikel over de Friese boerenzoon Robert Zandvliet van Henny de Lange (Trouw, 17 september 2005).