Pankaj Mishra over Tijd van woede, VPRO Boeken, 7 mei 2017

Onderzoek naar het groeiende onbehagen van burgers gaat niet diep genoeg

Het nieuwe boek Tijd van woede van de Brits-Indiase schrijver en essayist Pankaj Mishra (1968) heeft als provocerende ondertitel Een geschiedenis van het heden en onderzoekt hoe het komt dat er tegenwoordig zoveel woede in de wereld is.

Jeroen van Kan opent ermee dat de belangstelling van Mishra gewekt werd door Nietzsche.

Mishra antwoordt dat die een debat tussen Voltaire en Rousseau versloeg, waarbij de eerste de heersende klasse vertegenwoordigde en de tweede het verzet tegen deze klasse. Hun debat zegt iets over de dag van vandaag, waarin ook een scheiding tussen elite en volk waarneembaar is. Demagogen doen hun best de tegenstellingen aan te wakkeren. De bronnen van de haat waren al in de negentiende eeuw aanwezig. De spanning tussen idealen als vrijheid en gelijkheid manifesteerde zich net als tegenwoordig in een politieke crisis. Om onze tijd te begrijpen moeten we naar die tijd kijken. Ook nu weer is er het verlangen naar een sterke man.

Van Kan noemt een aantal landen waarin het verzet tegen het modernisme sterk is. Ook Modi, de premier van India, is een hindoe nationalist

Mishra noemt hem een rechtse hardliner, die een traumatische ervaring veroorzaakt heeft in India terwijl daar in het Westen weinig ruchtbaarheid aan gegeven is. Het feit dat een minderheid de voordelen plukte van de economische groei, leidde tot woede onder het volk die een sterke leider wilde en kreeg.

Van Kan vraagt of India nog wel een seculiere staat genoemd kan worden.

Mishra antwoordt dat Modi de lelijke logica van het nationalisme laat zien. Het masker ervan is afgerukt. Hij regeert met de botheid van openlijk nationalisme.

Volgens Van Kan kunnen we veel leren van de Indiase toewending tot een mytisch verleden, waarbij het wordt voorgesteld dat India een hindoeland is met een sterke gemeenschappelijke identiteit.

Mishra beaamt dat er juist in een tijd van desoriëntatie een fantasie heerst over de eenheid onder het volk, dat een verlangen koestert naar een eenvoudiger wereld waarin banen niet zomaar kunnen verdwijnen.

Van Kan vraagt of er sprake is van groeipijnen van de moderniteit.

Mishra wil de woede geen groeipijnen noemen want dat veronderstelt dat we op weg zijn naar een harmonieuze tijd. De moderne wereld heeft te veel op de goodwill van de mensen vertrouwd. Zelfs een democratie kan volgens hem burgers uitsluiten.

Van Kan vraagt of er een alternatief is voor onze democratie.

Mishra zegt dat het belangrijk is dat we de complexiteit van de geglobaliseerde wereld inzien. De mensheid reageerde nogal onnozel na de val van het communisme. De mensheid houdt zichzelf graag voor de gek. Vooruitgang blijkt gepaard te gaan met veel ellende. De wereld is niet zo gemakkelijk te veranderen. Er is een nieuwe blik nodig.

Wat dat laatste betreft denk ik dat Mishra te weinig oog heeft voor de schadelijkheid van het neoliberalisme die haar tentakels flink heeft vastgezet in de maatschappij en de politiek domineert. De volkswoede lijkt me dan ook een gezonde reactie die van de politiek om daadkracht vraagt.