De claim – zoektocht naar roofkunst in WO II (2016), documentaire van Ditteke Mensink

Twee zaken waarin teruggave van roofkunst wordt uitgediept

Na de boeiende documentaire De confrontatie uit 2015, waarin Ditteke Mensink de vraag probeert te beantwoorden wat kunst is, filmt Mensink, bijgestaan door cameraman George Meerman, een ander soort strijd, namelijk om het rechtmatige bezit van kunst die, zoals we in archiefbeelden zien, in de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s geroofd werd en later in musea terecht kwam. Een door de regering ingestelde restitutiecommissie onder leiding van Willibrord Davids, waarin ook Heikelien Verrijn Stuart zich roert, doet onderzoek naar dit soort zaken en komt vervolgens met een uitspraak.

In het begin van De claim zien we Lion Tokkie (zie foto), een nauw betrokkene bij een van de twee uitgewerkte casi, een grote envelop openen. Die bevat de afwijzing van de minister. Tokkie slaat een hand voor zijn mond. Aan het eind van de documentaire zien we hem opnieuw, verslagen door de negatieve uitspraak van de commissie. Hoe het zover gekomen is, wordt fraai uitgewerkt door Mensink. Ze zet er een andere casus naast, die van Clare Hamburger, dochter van een kunstminnnend Amsterdams echtpaar, met een positieve afloop.

Lion Tokkie is de kleinzoon van een joodse man die met vrouw en familie afgevoerd werd naar de vernietigingskampen. Hij toont een document van de inventaris van het huis van zijn opa, waarop ook een schilderij van Isaac Israels voorkomt, voorstellende een zomers tafereel van meisjes met ezeltjes. Het hangt op dat ogenblik in museum Arnhem. Tokkie gaat daar op bezoek en kijkt er met vertedering naar. Hij vertelt over de sfeer waarin hij opgroeide met ouders die niets meer met de oorlog te maken wilden hebben en wegvluchtten toen hij naar de serie De bezetting ging kijken. Die opende hem de ogen.

Tokkie probeert de weg die het schilderij is gegaan vanuit het huis van zijn opa naar het museum te volgen, maar komt er niet helemaal uit. Dat is voor de commissie dan ook reden niet op zijn verzoek van teruggave in te gaan. Het idee van Tokkie om het schilderij te schenken aan een nieuw museum in Westerbork vindt evenmin respons bij de commissie. Daar is men niet voor ingesteld. Men legt uit dat men niets voor hem kan doen, omdat een rechtmatige eigenaar zich nog kan melden. Verslagen druipt Tokkie na al zijn inspanningen en een emotionele hoorzitting af.

In het geval van de vader van Clare Hamburger gaat het om twee schilderijen van Ferdinand Bol, betreffende een echtpaar. Zij vluchtte met haar ouders via Frankrijk, Spanje en Portugal naar de Verenigde Staten. De werken bevinden zich in een museum in Roosendaal, dat niet veel moeite doet om ze aan de rechtmatige eigenares terug te geven. Een historisch onderzoeker vindt in de archieven nogal gemakkelijk de verbanden tussen eigenaar en schilderij. De gemeente Roosendaal staat in haar hemd. Hamburger laat de werken bij Christie’s in Amsterdam veilen en krijgt het geldbedrag, zijnde 90.000 euro uitgekeerd, waarmee eerherstel wordt gedaan aan haar familie en de commissie zich van de voor haar bedoelde taak kwijt.

Hier mijn bespreking van De confrontatie – twee jaar aan de ateliers.