Paul Damen over Bloemen van het kwaad, VPRO-Boeken, 22 april 2016

Over de moraliteit van de kunst van dictators

In deze eerste aflevering na het bekend worden van de dood van Wim Brands spreekt Jeroen van Kan zijn voornemen uit om op dezelfde toon en met dezelfde inhoud en toewijding als Brands door te gaan met VPRO-Boeken.

Paul Damen stelde een gedichtenbundel samen, Bloemen van het kwaad geheten, waarin hij gedichten van dictators heeft opgenomen vanaf koning Samuel tot Bin Laden. Het idee kwam van Menno Wigman, die gedichten van Hitler wilde uitgeven, hetgeen zich uitbreidde tot andere dictators. Damen werkte er zo’n tien jaar aan en vertaalde het meeste onder supervisie. Terwijl sommigen zoals Ceausescu alleen wat rijmelen, hebben mensen als Mussolini echt wel wat in hun mars.

Van Kan stelt de vraag die de Engelse cultuurfilosoof George Steiner zich eerder stelde, namelijk over de moraliteit van dit soort kunst. Dit naar aanleiding van de vraag van Steiner of een kampbeul niet alleen technisch perfect, maar ook op een virtuoze manier Schubert kan spelen.

Damen wil de schoft vergeten die de gedichten schreef. Er zijn verschillende verklaringen over de motieven te geven, zoals het idee om alles te willen kunnen of zich tekort gedaan voelen, zoals gold voor Hitler, die zichzelf schrijver noemde. Damen noemt elke dictator een koning Midas die alles wat hij aanraakt in goud kan veranderen. In gedichten ligt die macht eerder voor het grijpen dan in het echte leven.

Van Kan brengt nog eens de kwestie van de moraliteit van deze kunst in.

Men gebruikt gedichten vaak om zichzelf een moraliteit op te leggen, zegt Damen, en noemt daarbij Mao Zedong. Die frommelde volgens Damen zijn eigen dictatoriale hoedanigheid erin. Verrast werd hij, zoals hij al opmerkte, door de kwaliteit van de gedichten die Mussolini tot op hoge leeftijd schreef. Hij had er zelfs nog een in zijn borstzak zitten toen hij werd opgehangen. Damen leest de vertaling van dit gedicht aan zijn minnares voor. Ook Robespierre schreef onverwacht gevoelige liefdesgedichten.

Van Kan vraagt of Damen moeite heeft met de moraliteit van deze kunst.

Damen antwoordt dat een dictator in filosofische zin de wereld wil verbeteren, maar dat hij eindigt in het knekelhuis. Daarmee bedoelt hij niet zijn eigen dood maar die van zijn slachtoffers. De poëzie van Pol Pot verliest daarmee aan kwaliteit. Datzelfde geldt voor Che Guevara na kennis van zijn pathologie. Damen heeft toelichtingen geschreven op basis van biografische gegevens. Deze maken dat men of kan denken dat men zich in de persoon vergist heeft of dat men zich gaat verdiepen in zo’n persoon. In het geval van Mussolini kreeg hij meer begrip voor de teleurgestelde socialist of voor Karadzic, die ook bekwaam de dichterlijke pen hanteert.

Van Kan wil weten of men begrip moet nastreven.

 Damen antwoordt dat het niet helpt om in de emotie te schieten. Hij voelt het ongemak, maar dat kan niet anders. Hitler schreef een ideaal moederdaggedicht, waarmee hij toont dat hij ooit ook een mens is geweest. De kwestie is niet eenduidig. Velen wilden meer zijn dan een dictator alleen.

Van Kan proeft dat Damen niet gerustgesteld is.

Damen merkt op dat hij de gedichten niet wil koppelen aan het dictatorschap, maar die los van elkaar wil zien. Er zou een probleem rijzen als Hitler begenadigde poëzie had geschreven. Zijn daden zouden dan minder erg geweest zijn. Hij had ook nog wel gedichten van Enver Hoxha van Albanië erin gewild die niet alleen het leven maar ook de geest van zijn onderdanen wil beheersen.