Recensie: Wie het paradijs verdragen kan (2014), Pam Emmerik

Spel rond leugen en waarheid in joods gezin

Afgelopen zomer overleed kunstenares en schrijfster Pam Emmerik. Haar roman Het bottenpaleis beviel me goed en smaakte naar meer. Wie het paradijs verdragen kan is een uitvoeriger roman, waarin Emmerik de tijd neemt om te vertellen en het verhaal zich te laten ontwikkelen. Terwijl dat aan de ene kant een heerlijke leeservaring oplevert, is ze aan het eind te uitvoerig, te weinig to the point, maar dat zal te maken hebben met de hersenbloeding die haar parten speelde. Alles bij elkaar is Wie het paradijs verdragen kan een roman die zeker de moeite waard is, zeker ook wat de thematiek betreft.

In een vierluik waarin dochter Lara Daniëls en haar Amsterdamse vader Max elkaar als verteller afwisselen staat de oorlogsgeschiedenis van een joods gezin centraal. Max heeft daar een hele eigen versie van gemaakt en dat heeft een reden. Het is de vraag hoe zijn dochter daardoor gevormd is, hoe het verzwijgen van de gebeurtenissen tijdens een onderduik op een boerderij in de Beemster en het fabuleren over een gelukkige tijd op Mallorca op een kind van na de oorlog doorwerken.

Lara is fotografe geworden en trekt als gehypt fenomeen de wereld door. Ze had een lange relatie met de jaloerse Marco in Barcelona, die ze beëindigde omdat hij losse handen had, woonde daarna een tijd bij haar vader en zit in het begin van het boek als 35 jarige in een vliegtuig dat van Madrid naar Mallorca koerst. Ze raakt daarin aan de praat met een man, met wie ze in Palma een seksueel avontuur beleeft en later in de nacht wordt ze zwaar mishandeld. In het tweede deel komt haar 73-jarige vader ijlings naar het ziekenhuis toe en vertelt voor de rust in zijn kop, aan het bed van zijn comateuze dochter verhalen over het verleden van de familie. In het derde deel reflecteert Lara daarop. Ze vertelt over de zomer die het gezin bij oom Leo op Mallorca doorbracht en de documentaire die ze over de familiegeschiedenis maakte, waarvan we in het laatste deel horen dat die werd afgemaakt in de negatieve zin van het woord tijdens een festival in Italië. De vader blijkt niet voor niets twee versies van de oorlogsgeschiedenis te hebben. In het laatste, al te wollige deel licht hij de lezer daarover in. Hij wil tot alle prijs dat de waarheid, de stinkende waarheid voor zijn dochter verborgen blijft. 

Het is boeiend dat Emmerik de twee perspectieven van dochter en vader met elkaar afwisselt. Op die manier leren we de twee personen van binnenuit kennen. Lara zit met haar handen in het haar en is niet gelukkig geworden met haar status als beroemde en shockerende fotografe. In een vroegere scène bevrijdde ze een hond die door twee dierenbeulen aan een boom was opgehangen. Haar rechtvaardigheidsgevoel is zo sterk dat ze de mannen bijna zou neerknallen met hun eigen geweer. Daarom trok ze ook bij iemand in die niet goed voor haar was. Lara is iemand die probeert te redden wat er te redden valt. H De vader Max is een agressief heerschap dat in antiek handelde en zich volpropt met eten. Zwijg en wees sterk was het patroon in het gezin. Zijn vrouw Else is overleden. Zijn dochter noemt hij accidental prone. Vooral op het eind van het boek is zijn preoccupatie met de dood groot. De Tweede Wereldoorlog laat hem niet los getuige de bedrandnazi’s die hem regelmatig bezoeken.  

De taal mag er zijn. Het is een genot dat Emmerik het gedicht Burnt Norton van Eliot heeft opgenomen. De moeder van Lara was erdoor gegrepen. Als Lara in het ziekenhuis ligt heeft ze een spannend contact met verpleegster Anna. Ze praat met haar over haar persoonlijke preoccupaties. Hoewel ze zelf zegt dat ze een leep woordensetje gebruikt om de aandacht van Anna te vangen, een stijl die ze ook tijdens interviews gebruikt, zegt ze daarin toch zinnige dingen die ver verder dan haar werkzaamheden als fotografe gaan.

‘Door het spel met licht en schaduw laat ik in mijn werk dingen die er zijn, ook weer terugvallen. Dat staat voor het feit dat je nooit helemaal begrijpt wat er werkelijk plaatsvindt in het leven. Het staat voor alles wat onduidelijk is aan het bestaan. Je zou het inderdaad een illusie kunnen noemen, zoals jij dat doet. Het is iets waarvan je denkt dat het er is, maar dat er ook weer niet is. Iets wat even bestaat en dan opeens weer wegvalt. En het zit overal, het zit echt in ieders leven verweven.’  

Het citaat zegt veel over de houding van haar vader tegenover haar, de leugens die de wereld voor haar zo onduidelijk maken, al had de invloed van het fabuleren sterker tot uiting mogen komen.

De fraaie titel komt van de Amerikaanse schrijfster Gertrude Stein die de zin vervolgt en eindigt met: … reist naar Mallorca. Dat zullen we weten ook.  

Hier mijn bespreking van Het bottenpaleis.