Recensie: Alles stroomt (2015), Lief Vleugels

Dochter vrij, moe gevangen

Hoe is het om als een moeder een kind te verliezen? Hoewel daar geen woorden voor bestaan, doet de Vlaamse schrijfster Lief Vleugels in Alles stroomt een dappere poging om iets van haar pijn te articuleren. Sinds het verlies van haar dochter Matilde, anderhalf  jaar geleden op 37 jarige leeftijd, is ze hard bezig om het verlies te verwerken, zo lees ik wel eens op Facebook. Maar de wond is nog zo vers, dat de heling, voorzover die al mogelijk is, nog wel enige tijd in beslag zal nemen.

Vleugels wisselt in Alles stroomt fragmenten uit de nagelaten dagboeken van Matilde, vijfentwintig dikke schriften in totaal, af met haar eigen reflecties over hun verhouding die zich voor een groot deel in het Belgische Herentals afspeelde. Soms schrijft ze ook weer vanuit het heden met haar Nederlandse vriend Joost, die ze later leerde kennen. Door het dialogische karakter van het boek begrijpen we meer van de moeilijke relatie die moeder en dochter met elkaar hadden. Terwijl Matilde zich ongewenst voelde, weerspreekt haar moeder dat met klem.

Langzaamaan vormt zich een beeld van het leven van Matilde. De incestueuze relatie met haar stiefvader vormt de basis voor een leven vol problemen. Op school wordt ze gepest en buitengesloten. Ze kiest voor het theater omdat ze alleen op het podium zichzelf kan zijn. In oktober 1997 krijgt Matilde haar eerste psychose op haar kamer in Antwerpen en wordt opgenomen in Charleroi 26. Later sterft haar vriend Michael. De latere relatie met Sander houdt ook geen stand. Hoewel hij veel van haar houdt, kan hij haar drankzucht niet meer aanzien en stelt een ultimatum waaruit hij tenslotte zelf de consequentie trekt. De tragiek is dat Matilde alles wil doen om hem te behouden, maar daarin juist faalt. Het leven is ook paradoxaal zoals blijft uit haar uitspraak dat ze verlossing zoekt en net daardoor lijdt. Zoals vaak in geval van psychische problematiek was de relatie niet gelijkwaardig en daardoor tot mislukken gedoemd. Dat ze op het eind van haar verhouding met Sander verliefd werd op een vrouw zal ook niet geholpen hebben. Ze ontmoet in de inrichting lotgenoot Willem, met wie ze besluit samen een eind aan hun leven te maken.  

Lief was zich niet van het misbruik van haar vriend bewust. ‘ Ik zag het niet, terwijl ik het had moeten zien. Ik zag niet wat een pervert hij was, terwijl ik het zelf elke dag ondervond. Ik zag het niet, terwijl jij me telkens smeekte om bij je te blijven. Een moeilijk kind, dacht ik, een moeilijke puber. Ik wilde weg van mijn kinderen om mezelf te verrijken, dacht ik, ik wilde alleen maar weg van hem en liet mijn kinderen achter.’

Ze nam regelmatig de wijk naar India om bij te tanken. Desondanks kwam ze terecht in depressies en werd daarvoor later ook opgenomen. In 1997 toen Matilde in Charleroi was opgenomen voelde ze dat ze haar dochter verraadde. Matilde was echter ook niet altijd duidelijk over de incest. Toen haar moeder haar tegen het advies van de artsen in mee naar huis had genomen, zei Matilde aanvankelijk dat ze het hele verhaal verzonnen had.

Na een kwart van het boek veranderde mijn de belangstelling voor de zorgen van Matilde naar die van haar moeder. De aantekeningen van Matilde zijn minder interessant omdat ze haar problemen in uitgebreide fragmenten poogt te 195 bezweren en daarbij de taal van de hulpverleners overneemt. Dat ze niet veel meer is dan een doorgeefluik zegt veel over haar kwetsbaarheid. Vaak bedient ze zich van het psychologische jargon waarin het bijvoorbeeld gaat over het benutten van het eigen potentieel. Ook Joost zag haar dagboeken meer als een therapeutische exercitie. Dan zijn de reacties van Lief interessanter. Heel openhartig vertelt ze over haar eigen pijn.Terwijl haar dochter vrij is zit zij gevangen.

Panta rhei, alles stroomt. Het zijn de woorden van Heraclitus die op het graf van Matilde en Willem gebeiteld staan. In een brief verklaarde Matilde de betekenis voor hen. ‘Panta Rhei kun je oneindig op alles toepassen en onze bedoeling was hiermee de klassieke psychiatrie, waaraan we beiden serieus zijn blootgesteld, in vraag te stellen. Ja, wie zijn wij? Twee manisch- depressieven die op basis van filosofieën van een oude man de huidige psychiatrie in een ander kleedje willen steken.’

Dat Matilde kritisch bleef op de psychiatrie moge haar moeder in haar lijden tot steun zijn. Het doet verlangen naar een samenleving waarin een andere geaardheid als een kwaliteit wordt gezien en niet als een ziekte. Matilde verdient het om met alle kracht daarvoor te blijven strijden, al is dat voor Lief natuurlijk een schrale troost.