Recensie: Een Russische geschiedenis (2014), Ljoedmila Oelitskaja

Aangrijpend portret van de repressie in Rusland aan de hand van de lotgevallen van drie vrienden.

De moderne Russische geschiedenis die boordevol ellende zit, wordt door Ljoedmila Oelitskaja op beeldende wijze in kaart gebracht. Ze schetst deze geschiedenis vanaf de dood van Stalin aan de hand van drie jongens die elkaars klasgenoten zijn en in september 1951 door een paar heethoofdige klasgenoten in elkaars armen gedreven worden. Ilja, Sanja en Micha, zoals ze heten, zijn alle drie geïnteresseerd in kunst. Ilja draagt een fototoestel bij zich, Sanja heeft veel interesse voor muziek en Micha houdt van dichten. Onder leiding van literatuurdocent Viktor lopen de jongens door Moskou voor literaire wandelingen. Als Viktor zegt dat de literatuur het enige is wat een mens helpt overleven, zich met zijn tijd laat verzoenen, heeft Sanja zijn bedenking, want voor hem heeft de muziek die functie.

Dit dikke boek begint met drie huiselijke scènes over de dood van Stalin in 1953. In de hoofden van de mensen klinkt opluchting door, maar die kan niet hardop geuit worden. Ook in de jaren van Chroestjov blijkt de geheime dienst nog volop actief. Een afwijkende politieke mening wordt niet geaccepteerd. De staatsgevangenis Loebjanka in Moskou zit vol. De verhoren zijn eindeloos. Ilja die zich bezig houdt met de samizdat, waarmee dissidente literatuur bedoeld wordt, moet op zijn hoede zijn. Politieke en persoonlijke intriges wisselen elkaar in de roman in adembenemend tempo af.

We volgen de ontwikkeling van deze jongens vanaf de lagere school tot in de jaren negentig. Ilja is een lange, magere jood, die zich als getrouwde man met zijn vriendin Olga (soms ook Olja wordt genoemd – meerdere namen zijn niet vreemd bij de Russen) inlaat met revolutionaire activiteit. Sanja woont bij zijn grootmoeder, verminkt zijn hand in een gevecht, waardoor een muzikale carrière in rook opgaat. Micha doet aan de revolutie in zijn gedichten. Hij trouwt met de weerbarstige Aljona, krijgt een dochter met haar, combineert letterkunde en orthopedagogiek en gaat op een doveninstituut werken. Allen krijgen te maken met de druk van de staat en de gevolgen daarvan voor hun vriendschap en in hun persoonlijke relaties. Mischa bezoekt met een Tartaarse academielid Sacharov om diens invloed voor de zaak van de Tartaren aan te wenden. Ilja gooit het op een accoordje met de staat. Sanja, die niet zoveel van vrouwen moet hebben, zet zich in als vervanger van Micha als die drie jaar naar een kamp in Siberië gestuurd wordt en krijgt te maken met de ‘grillige bekoring’ van Aljona. Als Micha weer terug is vreest hij verbanning uit Moskou omdat hij geen werk vindt

In de roman wordt regelmatig verwezen naar eerdere romans van dissidente schrijvers, zoals Dokter Zjivago van Pasternak, die wordt overgetikt en grif gelezen. Een schoonzus van een man die zich net als Ilja bezig houdt met de samizdat, verstopt De Goelag Archipel in haar pas gekochte laarzen en verbergt die in de w.c. Over Nabokov staat er het volgende: ‘Uitnodiging tot een onthoofding ging van hand tot hand onder de letterenstudenten. En bres in het ijzeren gordijn. Je handen trilden, je hart stond stil. Hoe moest je dat een plaatsje geven? Een complete herziening van de hele hiërarchie.’

De roman eindigt in januari 1996 met de dood van dichter Joseph Brodsky.

  

De verteltrant van Oelitskaja is heel direct. Op niet geheel chronologische, bijna terloopse wijze, switcht ze gemakkelijk van de ene naar de andere hoofdpersoon. Ze gedraagt zich als een alwetende verteller die bijvoorbeeld zegt dat vanaf de schooltijd de neus van Micha scheef stond na een klap van een van de heethoofden. De losse manier van componeren leidt tot een soort patchwork van de levens van de hoofdpersonen. Vaak begint Oelitskaja een hoofdstuk met personen die onbekend is, maar die later in het patroon blijken te passen.

Te samen levert Een Russische geschiedenis, een roman met het aanzien van een nonfictie-werk over geschiedenis, een aangrijpend beeld op van de zware tijd die de Russen ook na de dictatuur van Stalin meemaakten. Het leidt tot medeleven met mensen die tot de dag van vandaag gebukt gaan onder repressie.