Joke Hermsen over Kairos, VPRO-Boeken, 30 maart 2014

Filosofe Joke Hermsen timmert hard aan de weg. Na Windstilste van de ziel (2010), dat zich bezig hield met het verschijnsel tijd, borduurt ze op dit onderwerp verder. De essaybundel Kairos, die als ondertitel Een nieuwe bevlogenheid heeft wil volgens de begeleidende tekst op teletekst een pleidooi zijn voor de homo empathicus, hoewel in het gesprek met Wim Brands dat woord niet valt.

Brands steekt van wal over Hanna Arendt die grote invloed op Hermsen uitoefende omdat zij niet de sterfelijkheid van de mens maar diens geboortelijkheid ofwel nataliteit centraal stelde. Arendt borduurt voor op de hoopvolle gedachte van kerkvader Augustinus die vrij vertaald luidt dat de mens werd geboren opdat er een nieuw begin zou zijn en dat met elk nieuw begin de mens wordt geboren.

Als een docente die graag haar betoog afmaakt, neemt Hermsen Brands mee de filosofie in. Om een nieuw begin te scheppen is een positief beginsel nodig. Dat gaat in tegen het huidige nihilisme, cynisme en de ironie. Hoewel het terecht was dat we terugschrokken voor het utopisch denken is het nodig die richting in te slaan om een beginsel te vinden. In deze tijden van transitie naar een andere maatschappij biedt de Griekse god Kairos een handvat om daar te komen. Kairos achtte het van belang om op het juiste moment de juiste beslissing te nemen en de juiste maat te hanteren, zoals de omslag ook laat zien. Hermsen wil niet toe naar een blauwdruk omdat die de verandering teveel vastlegt. Ze citeert Ernst Bloch die stelde: wees realistisch, denk het onmogelijke. Hermens meent dat uit de spanning tussen het huidige en de mogelijke het nieuwe zich zal ontwikkelen.

Brands wil tijdens het betoog al een tijdje naar het hyperindividualisme van tegenwoordig, een verschijningsvorm van een van de vele crises die ons bedreigen.

Volgens Hermens schept deze tijd van hyperkapitalisme een hyperindividualistische mens, die zich met zijn tablet terugtrekt in zijn eigen sfeer.

Brands ziet dit fenomeen dagelijks om zich heen en vraagt als advocaat van de duivel wat daar mis mee is.

Hermens grijpt weer terug op Kant die stelde dat de mens inwoner is van twee werelden, de wereld van de noodzaak, de herhaling én die van de culturele wereld en de vernieuwing. In die laatste wereld gelden geen natuurwetten maar heerst vrijheid. We kunnen die wereld vormgeven op voorwaarde dat we wereld betrokken zijn op de wereld om ons heen. Amor mundi staat tegenover de wereldloosheid waarin hyperindividualisten zich ophouden. Die kunnen niet meer interveniëren. Dat vereist een terugtrekkende beweging tot het nieuwe idee geboren wordt, in een essaybundel zoals dat voor Hermens zelf geldt.

Brands speelt nog eens de advocaat van de duivel door in te gaan op de veelbesproken iPad school van Maurice de Hond, die ook zonder schoolgebouw kan.

Hermens zegt dat het idee geen pedagogische basis heeft en het middel verwisselt met het doel. Ze heeft niets tegen internet maar wel tegen zo’n school. Ze verwijst naar Kairos die ongetwijfeld geconstateerd zou hebben dat de balans niet klopt.

Tenslotte vraagt Brands of er nog een weg terug is.

Absoluut, antwoordt Hermens. Het gaat om het creëren van bewustzijn. Daartoe is het belangrijk dat de techniek niet met ons aan de haal gaat.  

De kritiek van Hermens doet denken aan die van Peter Sloterdijk in zijn Kritiek op de cynische rede. Veel nieuws lijkt er na ruim dertig jaar later niet onder de zon. Terwijl ik Windstilte van de ziel te onpersoonlijk vond, lijkt de inhoud van Kairos te algemeen voor onze maatschappelijke toestand waarin de macht van het kapitaal al onze belangen voor eigen gewin gebruikt en ons met lege handen achterlaat. We hebben een schreeuwende behoefte aan verandering. Marx zei al dat filosofen alleen maar over de wereld nadenken en er niets aan veranderen. Joke Hermens toont zich een van hen. Iemand die een nieuw wiel wil uitvinden, terwijl de wereld op zijn eind draait. 

Hier mijn recensie van Windstilte van de ziel.