Michel Krielaars over Het brilletje van Tsjechov, VPRO-Boeken, 9 maart 2014

In de keuken komen de levensverhalen los

De vroegere NRC correspondent in Rusland Michel Krielaars maakte een reis door het land waar hij langdurig verslag van uitbracht maar ditmaal in het voetspoor van Anton Tsjechov (1860-1904). Krielaars raakte op twaalf jarige leeftijd al begeesterd van Rusland toen hij op televisie de speelfilm De dame met het hondje (1960) zag, naar een verhaal van Tsjechov. De melancholieke sfeer sprak hem meteen aan. Hij las daarna alles van Tsjechov en raakte geïnteresseerd in Rusland, waar de tijd vaak stil lijkt te staan. Wim Brands noemt in dit gesprek een drietal voorbeelden waarin dit volgens Krielaars ook het geval is.

Eerst toont Brands een filmpje uit het begin van de twintigste eeuw waarin we kijken naar het besneeuwde Kremlin, dat toen nog gewoon toegankelijk was voor het publiek (nu moet men een kaartje kopen om er binnen te gaan). Opvallend zijn de vele soldaten en politie die er rondlopen, hetgeen nog steeds zo is volgens Krielaars, die heimwee krijgt als hij deze beelden ziet. Hij komt er al dertig jaar en zegt dat men in de buitenwijken van Moskou het verleden nog aantreft.

Het brilletje van Tsjechov gaat over eeuwige waarden. De arts Tjechov was anders dan de reactionaire Dostojevski of de elitaire Toergenjev een voorbeeld van een moderne liberaal. Hij was niet gelovig, kwam uit een eenvoudig milieu en legde de nadruk op beschaving. Op het moment dat hij terugkwam in zijn geboortestadje aan de Zwarte Zee en zag dat de stad verloederd was, zette hij zich in voor verbeteringen.

Brands noemt voorbeelden op het gebied van gezondheidszorg, emanipatie en de rechtshandhaving, vanwaaruit blijkt dat er in het moderne Rusland nog weinig veranderd is vergeleken met het begin van de negentiende eeuw. Als men in het ziekenhuis terecht komt is de kans op overleving klein. De inrichting is vies en kapot en de doktoren zijn onbarmhartiger en harder dan in de tijd van Tsjechov. Ze willen steekpenningen zien als men iets gedaan wil krijgen. Deze mentaliteit weerspiegelt de situatie in de Russische maatschappij, waarin de hogergeplaatste de orders uitdeelt. In de beleving van de Russen is men ontzag verschuldigd aan de leider, net zoals vroeger aan de tsaar. Die heeft ook het vertrouwen.

Vrouwen hebben weinig rechten en dienen hun plaats te kennen. Het spreekwoord gaat dat een kip geen vogel is en een vrouw geen mens, maar onderdanig aan de man. Een ander gezegde luidt dat een vrouw een pak slaag nodig heeft. Terwijl het juist de vrouwen zijn die de maatschappij draaiende houden. De mannen, vooral de lager opgeleiden, drinken zich vaak dood. Krielaars zag in Siberië dorpen met veel werkloosheid waarin men op zaterdagmiddag dronken was, van jong tot oud. Wodka gaat daar per emmer.

De politie was vroeger gemoedelijker. Tegenwoordig moeten agenten het nodige geld van burgers innen om dat af te dragen aan de commissaris die het dan weer hoofdelijk verdeelt over zijn ondergeschikten.

Brands wil tenslotte graag weten wat het toch is dat een Westerling naar Rusland trekt.

Krielaars zegt altijd tegen Russen dat hij hun politieke systeem verafschuwt, maar het land en de mensen geweldig vindt. Hij noemt ze kinderlijk, aandoenlijk en lief voor dieren. Hij geniet ervan bij hen in de keuken te zitten en te luisteren naar de levensverhalen die ze eerder aan een buitenstaander vertellen dan aan elkaar, vanwege het wantrouwen, dat een erfenis uit de Sovjet tijd is. Vergeleken bij Rusland is het in Nederland een saaie boel, vindt Krielaars.