Recensie: Onvoltooide liefdesbrieven (2013), Michaïl Sjisjkin

Smartelijke epistels van twee geliefden, ver van elkaar, over dood en leven

De dood is overal aanwezig in Onvoltooide liefdesbrieven van Michaïl Sjisjkin. Zeker in het leven van de Russische soldaat Volodjenka die ten oorlog is gestuurd tegen de Chinezen, maar ook in dat van zijn geliefde Sasjenka die achterblijft in Sint Petersburg en daar in een ziekenhuis werkt waar ze vrouwen onder andere afhelpt van hun vrucht.

De twee schrijven elkaar brieven, smartelijk van toon, waarin ze hun eerdere gelukkige leven samen voorbij laten gaan. Een leven dat verder niet echt koek en ei was. Volodjenka heeft zijn vader nauwelijks gekend. Zijn moeder trouwde met een blinde man. Volodjenka kon niet goed met zijn stiefvader opschieten. Later ontmoet hij zijn echte vader en vindt hem een deerniswekkend figuur. Zijn moeder ontkent dat die zijn echte vader is.  

Sasjenka lijdt zozeer aan het leven dat ze zich soms splitst in twee ikken die tweelingzusjes van elkaar zijn. Haar vader was dirigent en dirigeerde vanuit de kamer ook de bomen. Hij verliet helaas voor Sasjenka het gezin. Haar eerste liefde wordt gekaapt door haar moeder met wie ze een hele moeilijke relatie heeft. Ze zoekt troost door te praten tegen een God in de vorm van een rol prikkeldraad. Ze krijgt een huwelijksaanzoek van een oudere kunstenaar van wie ze in verwachting is, maar krijgt een miskraam. De vrouw van de kunstenaar vindt dat Sasjenka haar dochter niet goed behandelt. Als het meisje gebeten wordt door de hond, is de moeder boos. Sasjenka vindt dat de kunstenaar terug moet gaan naar zijn vrouw.  

Later verpleegt zij haar moeder die kanker heeft en hoort dat ze een ouder broertje had dat doodging.

De brieven tussen de twee zijn niet gedateerd en komen onregelmatig binnen. Volodjenka vermeldt de ontberingen van het soldatenleven op de tocht naar Peking. Het boek speelt zich af rond de Bokseropstand aan het begin van de twintigste eeuw. Volodjenka is aangesteld als stafschrijver en stuurt doodsberichten aan de achterblijvers thuis. Het schrijven van brieven aan zijn geliefde dient om alle ellende te vergeten, terwijl hij juist in het leger ging om zich van woorden te ontdoen. Het soldatenleven is onzeker. Vanwege de tijdsdruk vindt Volondjenka het noodzakelijk om te zeggen waar het op staat, maar hij raakt steeds meer de controle kwijt en wil het liefst zijn hoofd in de schoot van Sasjenka leggen.  

Het duurt niet lang of Volodjenka gaat dood. De briefwisseling gaat echter gewoon verder. De dood stelt niets voor, lijkt het wel. De roman ademt een sterk spiritueel besef. Volodjenka zegt ergens tijdens zijn tocht als ze vastzitten op een station: ‘En opeens begrijp ik een heel simpel ding, namelijk dat dit stationnetje, deze lantaarn, de slagen van de hamer tegen de lager, het sjirpen van de sprinkhanen door het raam van het telegraafkantoor, de geur van de rook, de damp en vet uitstotende hete locomotief en deze hese, vermoeide locomotiefgil – dat ik dat ben. En dat er ergens ooit nog een ander ik is en zal zijn.’  

Sasjenka heeft een vergelijkbare ervaring als ze een wandeling maakt: ‘Ik zag hoe de tramrails naar een onzichtbare spijker liepen, waaraan de wereld werd opgehouden. Ineens zag ik het heel duidelijk: vanaf al deze voorwerpen lopen er lijnen naar dat verdwijnpunt, als draden. Of liever gezegd, als strakgespannen elastiekjes. Al die dingen zijn ooit alle kanten op gerukt – palen, sneeuwhopen, struiken, de tram, ik – maar we werden niet losgelaten, we werden vastgehouden, en nu worden we teruggetrokken.’ 

Onvoltooide liefdesbrieven staat in een grote traditie van Slavische schrijvers die schrijven waar het om gaat en zeggen waar het op staat. Het leven is een verschrikking, maar de dood een fictie en de liefde eeuwig. In evocatieve taal wordt dit hartstochtelijk duidelijk gemaakt.