Joost Zwagerman over Americana, VPRO-Boeken, 17 november 2013

De schaduwzijde van de idealistische Amerikaanse literatuuropvatting

De tweedelige uitgave Americana met als ondertitel Omzwervingen in de Amerikaanse cultuur is een bundeling van essays van Zwagerman uit de laatste vijfentwintig jaar. Hij wordt al moe als hij naar het dikke delen kijkt, schoon aan de haak vier pond, maar het is toch een selectie van wat hij denkt dat de moeite waard blijft.

Hij vindt het moeilijk een keuze te maken uit de essays, maar kiest dan de schilder Mark Rothko, die universele troost en schoonheid wilde bieden. Niet alleen Amerikaanse schrijvers, ook de schilders wilden de wereld veroveren, zegt Zwagerman. Net als de titanen Willem de Kooning Jackson Pollack en Arshile Gorki werkte Rothko in New York. Pollock ging abstract schilderen en verdedigde dat met de uitspraak I am nature, waarmee je in Nederland niet mee aan hoeft te komen. Rothko dacht dat ie in gesprek was met Malevitsj en Mondriaan en verafschuwde de popart die na hem kwam.

Wim Brands vraagt naar de schaduwzijde van het idealisme, de destructie.

Bovengenoemde schilders gingen aan hun idealen ten gronde. Ze raakten aan de drank of pleegden zelfmoord. Rothko legde de lat zo hoog dat hij de kunst van Andy Warhol niet kon accepteren. In 1971 pleegde hij, spiegelbeeldig aan Van Gogh, zelfmoord.

Amerikaanse schrijvers als Norman Mailer, Saul Bellow en Philip Roth droegen het fantoom van de The great American novel als een molensteen met zich mee, al publiceerden ze ook werken die daaraan voldeden. In dat concept gaat het altijd over een universeel verhaal waarin tegelijk de zenuw van de tijd wordt blootgelegd. Er wordt een röntgenfoto van de tijd gemaakt die samenvalt met existentiële thema’s.

Joost Zwagerman is laaiend enthousisat over een dergelijke opvatting van literatuur en vindt het een gemis dat zoiets in Nederland niet kan. Hij probeert Brands mee te trekken in het gemis, maar de laatste voelt zich getroost door het idee dat hun land van oorsprong niet eens voor bebouwing geschikt was.

Het was jammer dat het gesprek niet verder ging over het journalistieke onvermogen dat Nederlandse schrijvers volgens Zwagerman parten speelt. Brands kan geen genoeg krijgen van de destructieve gevoelens die Amerikanen met zich meevoeren. Zie Elvis Presley, Marylin Monroe, Michael Jackson of Salinger.

Zwagerman was geschrokken van een eerdere bewering van Brands over Salinger, dat hij bezig was met een zelfmoord op afstand, terwijl Zwagerman hem zag als iemand die wel gewoon oud werd. Met die uitspraak beantwoordde hij toch weer aan het archetype van de Amerikaanse schrijver.

De culturele erfenis legt een loden last op hedendaagse Amerikaanse schrijvers, al neemt Zwagerman een Canadees als voorbeeld, namelijk David Vann die in Legende van een zelfmoord over zijn vader schreef, die zelfmoord pleegde, een drama dat hij in latere romans uit zijn hart dreef.

Dat verhaal van Vann schetst in een notendop het onderwerp van het gesprek, zegt Brands, die daarmee de gedachtewisseling samenvat.