Recensie: Alles stroomt (2011), Herakleitos

Vader van de dialectiek

Ik weet nog hoe ik ooit als jongvolwassene een brief schreef aan een vriendin - want dat deed je in de jaren zeventig nog - waarin ik haar mijn visie op tegenstellingen uitlegde. Het was me opeens duidelijk geworden dat alles met elkaar samenhing, dat het een het ander opriep. Dat zwart niet zwart zou zijn als er geen wit was, schreef ik geloof ik, de nacht niet zonder de dag kan, liefde niet zou bestaan zonder haat, vrede niet zonder oorlog. Het was een openbaring om daar opeens achter te komen, me dat te realiseren.

Een van de eerste mensen op aarde die de leer van de eenheid van tegenstellingen uitdroeg was Herakleitos. Gezondheid en ziekte, verzadiging en honger, rust en vermoeidheid. Het hele leven kan in tegenstellingen ontleed worden die elkaar vervolgens op een hoger, noem het goddelijk, niveau opheffen. Herakleitos wordt wel de vader van de dialectiek genoemd. Helaas is er niets van zijn ideeën blijven bestaan. We moeten het doen met overleveringen en die zijn er genoeg. Latere Griekse filosofen namen vaak uitspraken van hem over, al is het niet altijd duidelijk of het inderdaad uitspraken van Herakleitos zelf zijn geweest.

De veelzijdige literator Paul Claes heeft een groot aantal uitspraken gebundeld. Behalve zijn vertaling uit het Grieks beschrijft hij door wie de uitspraak bekend is geworden, hij geeft zijn commentaar en toont hoe de uitspraak nagewerkt heeft. De dichtbundel De aap in Efese van Hugo Claus wordt daarbij vaak genoemd. Vaak gebruikte men een uitspraak van Herakleitos als motto. Mulisch ontleende er het motto aan van De compositie van de wereld. Nietzsche bootste zijn aforistiche redeneertrant na. 

Claes noemt zijn graafwerk filosofische archeologie. De paradoxen van Herakleitos doen denken aan Lao-tse. ‘De duistere formulering is een bron van verwarring en onzekerheid, maar ook van verwondering en verlichting.’

De uitspraak Alles stroomt - de titel van de bundel - is wel de meest bekende uitspraak. Panta rei wordt vaak nogal oppervlakkig gebruikt in de zin dat alles verandert, dat alles voorbij gaat zoals het water in een rivier, maar zo gemakkelijk denkt Herakleitos niet. Alles gebeurt op grond van tegenstelling, luidt de tweede stelling. ‘Deze uitspraak is een correctie van de stelling dat alles vloeit.’

Taal, zegt Claes, vormt een groter probleem dan de werkelijkheid. Treffend is zijn voorbeeld  over het schip van Theseus, dat langzaamaan geheel wordt gerenoveerd. ‘De vraag is nu of dat totaal veranderde schip nog wel het schip an Theseus genoemd kan worden. Wie deze paradox probeert op te lossen, botst op de ontoereikendheid van begrippen als wel en niet, gelijk en ongelijk, hetzelfde en het andere.’ Dat is precies het manco van veel discussies, die gevoerd worden, ook op televisie, ook door de politiek. Wij in het westen kunnen alleen denken in tegenstellingen en daarmee vinden we elkaar nooit.    

Claes gaat verder. ‘Verschillende talen verkavelen de werkelijkheid ieder op een andere wijze en tonen de relativiteit van elke poging tot beschrijving aan. De evolutie van de cultuur en de wetenschap wijzigt onze begrippen en zo ook de correspondentie tussen wereld en woord. Het logische principe van non-contradictie laat geen ruimte voor de beweeglijkheid van beide. Zoals onze waarnemingen worden bepaald door een zich wijzigende werkelijkheid, worden onze waarheden altijd mee bepaald door wisselende betekenissen van woorden.’

Alles stroomt is geen boek om achter elkaar door te lezen, maar vraagt een gedoseerde inname, hoewel die soms zo verslavend is dat men na het ene fragment naar het andere wil. Een verdienste van Paul Claes.

Hier nog een duidelijke uitleg over drie manieren van denken: discursief, intuïtief en meditatief.